سهم همسایگان در تجارت خارجی؛ پیش و پس از تحریمها
بررسی روند تجارت خارجی ایران طی سالهای اخیر نشان میدهد: ساختار مبادلات خارجی کشور تحتتأثیر مجموعهای از عوامل شامل تحریمها، نوسانات نرخ ارز، تغییر مسیر تجارت ایران بهسمت بازارهای منطقهای قرار گرفته است. دادههای رسمی گمرک و گزارشهای پژوهشی رسمی بیانگر آناستکه اگرچه شدت تحریمها از ۱۳۹۷ بهبعد تجارت کل کشور را تحتفشار قرار داد؛ اما تجارت با کشورهای همسایه روندی پایدار داشته است. بهگزارش بنیامین نجفی (ایسنا)؛ بررسی آمارهای سهسالاخیر نشان میدهد: ایران موفق شده سهم تجارت با همسایگان را بهعنوان جایگزینی برای محدودیتهای ناشی از تحریمها بهطور چشمگیری افزایش دهد. براساس دادههای رسمی؛ تجارت با همسایگان در سال ۱۳۹۹ حدود ۳۶.۵میلیارددلار بوده است. اینرقم در سال ۱۴۰۲ به ۶۰.۷میلیارددلار رسیده است، یعنی رشد بیش از ۲۴ میلیارددلاری در فاصله سهسال. اینروند افزایشی درحالی رخ داده که تجارت با بسیاری از مناطق دیگر جهان (بهویژه اروپا و شرق آسیا) تحتتأثیر محدودیتهای بانکی و نفتی کاهش یافته یا با نوسان همراه بوده است. ایران با کشورهایی همچون عراق، ترکیه، امارات، آذربایجان، ترکمنستان، ارمنستان، قطر، عمان، افغانستان، پاکستان، روسیه، قزاقستان، بحرین، کویت و عربستان سعودی همسایه است. در بین اینکشورها نیز امارات، ترکیه و عراق همواره سه شریک اصلی تجاری ایران محسوب میشوند و در برخی سالها بیش از ۵۰ درصد تجارت منطقهای ایران را بهخود اختصاص دادهاند. گزارشهای رسمی نشان میدهد: در دهه ۸۰ شمسی، شرایط تجارت خارجی ایران مساعد بود، میانگین صادرات گمرکی (۱۳۸۱ تا ۱۳۸۹)، ۱۳.۶۶میلیارددلار و میانگین رشد سالانه صادرات، ۲۳.۱۸درصد، میانگین واردات ۴۳.۲۷میلیارددلار و رشد سالانه واردات ۱۵.۵۱درصد بوده. درایندهه، تنوع کالاهای صادراتی افزایش یافت، خدمات به سبد صادرات اضافه شد و مناسبات سیاسی خارجی نیز ثبات بیشتری داشت؛ همین عوامل موجب شد صدور کالاهای ایرانی پیوسته در مسیر صعودی قرار گیرد. با شروع دهه ۱۳۹۰ و تشدید تحریمها، واردات و صادرات هر دو با نوسانات شدید مواجه شدند. نرخ رشد صادرات در ۱۳۹۰، ۲۷.۳۷درصد؛ نرخ رشد صادرات در ۱۳۹۹، منفی ۱۵.۸۴درصد (کمترین مقدار دهه) میانگین رشد صادرات دهه ۹۰، ۳.۷۳درصد (سقوط چشمگیر نسبت به میانگین ۲۳درصدی دهه قبل) بوده. همچنین میانگین واردات دهه ۹۰، ۴۷.۷۱میلیارددلار، رشد سالانه، منفی ۳.۲۵درصد، دامنه نوسان رشد از منفی ۲۰.۷۳درصد تا مثبت ۴۹.۴۶درصد رسید. برخلاف دهه ۸۰ که واردات پیوسته روبهرشد بود، دهه ۹۰ با بیثباتی ارزی، محدودیتهای تجاری و سختگیریهای بانکی همراه شد و موجب کاهش رشد واردات شد. اگرچه در کل دهه ۹۰ شرایط واردات و صادرات سختتر بود اما بهدلیل کاهش شدید واردات نسبت به صادرات، تراز تجاری در برخی سالها مثبت شد، سالهای ۱۳۹۴، ۱۳۹۵ و ۱۳۹۷ تراز تجاری ایران مثبت بوده. این اتفاق بهخاطر کاهش واردات و همچنین افزایش صادرات غیرنفتی به همسایگان رخ داد. تحریمهای سال ۱۳۹۷ (خروج آمریکا از برجام) نقطهعطفی در تجارت خارجی ایران بود؛ کاهش شدید تجارت با اروپا و شرق آسیا، افزایش تمرکز ایران بر بازارهای نزدیک، گسترش مسیرهای تهاتری و تسویه غیردلاری، افزایش تجارت با کشورهای CIS و همسایگان خلیجفارس، افزایش صادرات کالاهای واسطهای و معدنی از مهمترین محورهای اصلی تجارت ایران بود. بهطورخاص، همسایگان بهدلیل سهولت حملونقل، امکان تسویه مالی غیرانتقالی و نیاز متقابل به کالاهای ایرانی، جایگزین طبیعی بازارهای دور شدند؛ اما آمریکا در سال ۲۰۱۸ تحریمهای پیشین را کامل بازگرداند. گزارشهای متعدد اقتصادی نشان دادهاند: این تحریمها تأثیر گسترده بر متغیرهای کلان اقتصادی ایران گذاشتند؛ کاهش صادرات نفتی، تضعیف ارزش پول ملی، فشار بر واردات، کاهش سرمایهگذاری و تولید صنعتی و افزایش تورم و بیکاری. بررسی دادههای سهسالاخیر و تحلیل روند دودههگذشته نشان میدهد: تحریمها باعث کاهش رشد تجارت کلی کشور شدند، اما تجارت با همسایگان نهتنها کاهش نیافت، بلکه تقویت شده است. آمار رشد تجارت منطقهای از ۳۶.۵میلیارددلار در ۱۳۹۹ به ۶۰.۷میلیارددلار در ۱۴۰۲ گواه این تغییر ساختاری است. اینرقم نسبت به سال قبلتر ۱.۳۵درصد افزایش داشته است. البته در ترکیب این تجارت تغییر مهمی رخ داده: صادرات ایران به همسایگان، ۲۸.۲۸۸میلیارددلار (کاهش ۹.۵۱درصد) واردات از همسایگان، ۳۲.۴۸۵ میلیارددلار (افزایش ۱۳.۱۷درصد) بوده است. ایران اکنون بیش از نیمی از تجارت غیرنفتی خود را از مسیر همسایگان انجام میدهد. امارات، ترکیه و عراق بهعنوان سه شریک کلیدی ایران در دوران تحریم نقش محوری داشتهاند. ازسوی دگر واردات شمش طلا بهارزش ۱.۹میلیارددلار در ۱۴۰۲ نیز نمایانگر تلاش برای استفاده از ابزارهای جدید تأمین ارزی در دوران تحریم است. درمجموع بررسی روند تجارت ایران طی سهسالاخیر حکایت از آن دارد که تجارت با همسایهها از ۳۶.۵میلیارددلار در ۱۳۹۹ به ۶۰.۷میلیارددلار در ۱۴۰۲ افزایش یافته. ایران بهعنوان کشوری واقع در قاره آسیا با ۱۵ کشور شامل عراق، ترکیه، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، ارمنستان، کویت، قطر و عربستان سعودی، امارات متحده عربی، پاکستان، افغانستان، عمان، روسیه، قزاقستان و بحرین همسایه است؛ در بین همسایگان نیز سه کشور امارات، ترکیه و عراق معمولاً جزو پنج شریک اصلی تجاری ایران محسوب میشوند. دراینبین بهاعتقاد کارشناسان درصورتیکه موانع زیرساختی برطرف شود، قطعاً روابط تجاری ایران با همسایهها بیشازپیش توسعه خواهد یافت. اکثر کشورهای همسایه و منطقه به برقراری ارتباطات اقتصادی با ایران علاقه دارند. البته برای عملیشدن این علاقه شرایطی موردنظر بخشهای خصوصی و فعالان اقتصادی و تجاری دو طرف است که باید تأمین شود. تحریمها باعث تغییر ساختار تجارت ایران شد، کاهش شدید در بازارهای بینالمللی دوردست و نفتی، تهران را مجبور کرد که بیشازپیش روی همسایگان حساب کند؛ سیاستی که تاحدزیادی موفق بود و بخش عمدهای از تجارت غیرنفتی کشور حفظ شد. دراینبین میتوان به برخیموارد اشاره کرد: 1. انعطاف بالای صادرات غیرنفتی: طبق بررسیهای صورتگرفته، بخش صادرات غیرنفتی ایران پس از شوک تحریمها سریعتر از بخش نفتی توانایی بازیابی داشته است؛ این حاکی از تابآوری صنایع غیرنفتی و توانایی تمرکز بر بازار منطقهای است. 2. تغییر جهت شرکای تجاری: کاهش صادرات به بعضی همسایگان (مثل ترکیه، بخشهایی از قفقاز و کشورهای حاشیه خلیجفارس) و تقویت روابط با کشورهای مثل پاکستان، افغانستان، روسیه و ... احتمالاً انعکاس همپوشانی بین شرایط سیاسی، تحریم، الزامات مالی و راههای ترانزیت و ترخیص کالا است. 3. خطر وابستگی و شکنندگی درصورت تشدید تحریم: هرچند بازار همسایگان کمک بزرگی بوده است اما تمرکز زیاد روی چند کشور خاص (مثلاً امارات، عراق، ترکیه) میتواند نقطهضعفی هم باشد. درواقع اگر روابط سیاسی یا ترانزیتی دچار مشکل شود، ضربه تجارت کشور بیشتر خواهد بود. اهمیت سیاست تجاری منطقهمحور و دیپلماسی اقتصادی: دادهها نشان میدهد که تنوع شرکای همسایه و تقویت زیرساختهای مرزی، حملونقل و ترانزیت میتواند نقش تعیینکنندهای در حفظ و گسترش بازار داشته باشد.