تپه هگمتانه پایتخت تمدن ایران

همدان را پایتخت تاریخ و تمدن ایران نامیده‌اند. تپه باستانی هگمتانه در مرکز شهر همدان واقع است و از مکان‌های دیدنی و تاریخی همدان به شمار می‌رود. بسیاری از باستان‌شناسان تپه هگمتانه را وسیع‌ترین تپه باستانی ایران دانسته و آن را بقایای ابنیه کاسی، مادی، هخامنشی و بعد از آن می‌دانند. مساحت تپه هگمتانه حدود ۳۰ هکتار است، که با در نظر گرفتن بخش‌هایی که جزو محدوده تپه باستانی بوده، ولی اینک ساختمان‌های مسکونی بر روی آن ساخته شده، به بیش از ۴۰ هکتار نیز می‌رسد. این تپه بیضی شکل، در داخل محدوده شهر فعلی همدان در دو سوی خیابان اکباتان (آیباتان) واقع شده است. هگمتانه یا هنگمتانه که به زبان پارسی قدیم به معنی محل تجمع بوده، ترکیبی از دو واژه «هنگ» به معنی جا و «متانه» به معنی تجمع است. شهر هگمتانه را اقوام آریایی ماد بنا نهادند و آن را پایتخت نخستین شاهنشاهی ایرانی قرار دادند. هرودوت بنای هگمتانه به دیاکو نخستین شاه ماد نسبت داده و گفته است که هفت دیوار داشته که هر کدام به رنگ یکی از سیاره‌ها بوده است. ولی گروهی از دانشمندان بنای آن را به فرورتیش، سومین شاه ماد نسبت داده‌اند. پس از انقراض مادها، هر چند هگمتانه مرکزیت نخستین را نیافت، ولی به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه شاهی، که پارسه (تخت جمشید) را به سارد متصل می‌کرد، به عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان مورد توجه خاص بود و از این رو آن را آباد کردند. در زمانی که داریوش سوم با اسکندر مواجه می‌شود، هگمتانه به صورت ویرانه‌ای بوده است. ولی داریوش سوم بنا به پیشنهاد یاران خود، دستور می‌دهد در میانه شهر، کوشکی بزرگ که آن را ساروق می‌نامیدند، بسازند. در این کوشک، سیصد مخفی گاه برای گنجینه‌ها و دارایی‌ها بر پا شد و برای آن هشت درب آهنین ساختند، که همه دو اشکوبی (دو لختی) و هر اشکوب، به بلندای دوازده گز بود. در حفاری‌های باستان‌شناسی سال‌های اخیر در تپه هگمتانه مشخص شده است که محل کاخ و بناهای اشاره شده، در تپه هگمتانه کنونی واقع بوده است. از جمله ویژگی‌های شهر باستانی هگمتانه، معماری این شهر بوده، که در بین آثار باستانی به دست آمده کم سابقه است. در طول حفاری‌های انجام شده، آثار ارزشمند و بی‌نظیری کشف گردیده، که اغلب متعلق به دوران هخامنشیان و نیاکان آن‌هاست.