املاک خالصه قاجاری

پیش‌از کشف نفت در ایران، یکی‌از عمده‌ترین منابع درآمد دولت، خالصه‌جات بود که دارای اهمیت ویژه‌ای به‌شمار می‌رفت. اطلاعات موجود در مورد املاک خالصه قاجاری اندک و اغلب به‌طور پراکنده است و تحقیق جامع و جداگانه‌ای نیز در این باب نشده است. به‌گزارش فرادید، به‌نظر‌می‌رسد مسئله اصلی که کار را دشوار می‌کند، تنوع مطالب است. املاک خالصه، در سراسر ایران گسترده و هریک تابع شرایط خاصی هستند؛ بنابراین در‌مورد مسائل کشاورزی و آداب و رسوم محلی، تابع قانون واحدی نبودند؛ به‌علاوه تعداد آنها نیز متغیر بود و هریک به‌دلیلی در زمان‌های مختلف، به‌تملک دولت درآمده بودند. برای مثال، دولت، املاک الهیارخان آصف‌الدوله را که یاغی شده بود، ضبط کرد و املاک عیسی‌خان مجدالدوله را بابت حکومت گیلان از او گرفت. املاک خالصه، به دولت تعلق داشت و دیوان اغلب آنها را برای مدت نسبتا طولانی اجاره می‌داد. کشت در املاک خالصه توسط دهقانان انجام می‌گرفت و شرایط آن با دهات ارباب مشابه بود؛ ولی دولت نیز گاه املاک خالصه را به‌جای پرداخت حقوق به‌عنوان تیول، در مقابل خدمت به افراد واگذار می‌کرد، به‌این‌جهت هم به آنها سخت علاقه‌مند بود. درباره وضعیت کشاورزان در دهات خالصه، اتفاق‌نظر وجود دارد. برای مثال، سرجان ملکم در 1815 میلادی می‌نویسد: «زمین‌های خالصه را دهقانان طبق شرایطی که بسیار به‌صرفه آنان است، زراعت می‌کنند.» استک نیز در 1882م می‌نویسد: «ظاهرا مالیات اربابی از دهات خالصه کمتر است. زیرا مستاجران فقیرترند و مانند ارباب‌ها نمی‌توانند با دولت معامله کنند.» کرزن عقیده دارد که: «در معامله مستاجرین و دولت، معامله بیشتر به‌ نفع مستاجرین است.» مالیات دهات، یک کاسه تعیین می‌شد و در محل بین اهالی تقسیم می‌شد. نرخ مالیات و مأخذ آن تفاوت بسیار داشت. در هر‌نقطه از کشور یا حتی در یک ایالت چنین تفاوتی مشهود بود. بخش از مالیات جنسی از قبیل گندم، جو ، برنج و... بود و مابقی به‌صورت نقدی بود که شامل مالیات سرانه و گاه مالیات بر احشام بود. در‌این‌دوره، بسیاری از منابع از وضعیت نامطلوب املاک خالصه خبر می‌دهند و با این وضعیت، این منبع اساسی دولت اقتصاد قاجاریه با چالشی اساسی مواجه شده بود.