• شماره 2368 -
  • ۱۴۰۰ يکشنبه ۳۰ آبان

سیاست آبی ترکیه؛ استفاده ابزاری از آب درجهتِ کسب قدرت

وحید افراسیابان

در روزهای گذشته در اخبار مشاهده شده که دولت ترکیه بنا دارد سد «ایلیسو» را که بخشی از پروژه سدسازی ترکیه در جنوب‌شرقی این کشور است، نهایی کند. ساخت این سد که ظرفیتی معادل سه‌برابر کرخه دارد، باعث می‌شود از ورود 56‌درصد حجم آبی که از خاک ترکیه به دجله سرازیر می‌شود، جلوگیری شده و فرایندهایی نظیر بیابان‌زایی و خشک‌سالی در عراق شدت یابد و تبعات بعدی آن ایران را نیز تحت‌تأثیر قرار دهد. دراین‌باره سؤالی که می‌توان مطرح کرد این‌است‌که ساخت سدهای متعدد، بر روی دجله و فرات چه تأثیری به‌لحاظ زیست‌محیطی بر امنیت کشورهای ترکیه، عراق، سوریه و نهایتاً ایران خواهد داشت؟ در‌پاسخ‌به‌این‌پرسش این‌گونه می‌توان فرض کرد: باتوجه‌به خشک‌سالی‌ها و بحران آبی در منطقه خاورمیانه، یکی از پارامترهای اثرگذار بر امنیت زیست‌محیطی، موضوع «آب» است. در مفهوم‌بندی سطوح امنیت در رویکرد نظری، گستره مفهومی تحت‌عنوان مکتب کپنهاگ، هدف مرجع امنیت را (فرد، گروه‌های انسانی مانند قومیت‌ها و اقلیت‌ها در سطح فروملی و بشریت در سطح فراملی) لحاظ می‌کند. در‌این‌‌مکتب، تهدیدات وجودی، عمدتاً غیرنظامی تعریف؛ و سه سطح امنیت (ملی، انسانی، بین‌المللی) را شامل می‌شود. پنجمین بعد امنیت ملی در مکتب کپنهاگ، امنیت زیست‌محیطی‌ست که برپایه‌آن می‌توان ساخت سدهای ترکیه را بررسی کرد. ترکیه قراردادهای آبی مشترک، با همسایگان خود (عراق و سوریه) ندارد. درخصوص آب رودهای دجله و فرات، مذاکرات متعددی بین ترکیه، سوریه و عراق در گذشته برگزار شده که هیچ توافقی از دل آن بیرون نیامده و به‌نوعی حتی این گفت‌وگوها به بن‌بست رسیده‌اند. ترکیه، فرات و دجله را رودهای بین‌المللی نمی‌داند و معتقد است رود فرات، تنها بعد از اتصال به دجله و با ایجاد شط‌العرب به‌عنوان مرز بین بین‌المللی بین عراق و ایران تا رسیدن به خلیج فارس به یک رودخانه بین‌المللی تبدیل می‌شود. اختلافات بین سوریه و عراق با کشور ترکیه بر سر آب تابه‌امروز ادامه داشته که نتیجه آن، توافقات غیرالزام‌آور بر ترکیه بوده است که جنبه عملی به‌خود نگرفته و بیشتر در سطح یادداشت‌های تفاهم، متوقف مانده‌اند. ترکیه تمایل به عدم‌رعایت کنوانسیون بین‌المللی آب دارد؛ چراکه در‌ آن، کشورهایی که منابع جایگزین آبی ندارند، باید محدودیت‌های آن‌ها درنظر گرفته شود. رود دجله و فرات صدهاسال است که معیشت مردم عراق و سوریه را تحت‌تأثیر قرار داده. در سال ۱۹۸۷ پروتکلی بین ترکیه و سوریه امضا شد که در آن، ترکیه به‌طور غیررسمی متعهد شد سالانه مقداری مشخص از آب فرات را آزاد کند. درمورد آب دجله با عراق، هیچ مذاکره‌ای بین آنکارا و بغداد برای رهاسازی آب، فراتر از اعلامیه‌های عمومی پیش نرفته. از حدود 53‌میلیاردمترمکعب آبی که به‌طورطبیعی از ترکیه به‌سمت همسایگان خود خارج می‌شود، بیش از نیمی (28‌میلیاردمترمکعب) به‌سمت سوریه جریان دارد و الباقی عمدتاً به رود دجله و انشعابات آن در عراق می‌ریزد. ایده (پروژه جنوب‌شرقی آناتولی GAP) برای اولین‌بار در دهه 1930 مطرح شد. این‌طرح درطول‌زمان، چند‌‌بار تغییر کرد؛ بااین‌حال، هدف اصلی آن تغییر نکرده است. ترکیه قصد دارد با ایجاد یک منطقه توسعه‌یافته بزرگ در نزدیکی مرزهای عراق و سوریه؛ با تغییر بافت جمعیتی آن‌منطقه که تمایلات کردی در آنجا غالب است، منطقه‌ای صنعتی و پیشرفته را ازلحاظ صنعت و کشاورزی ایجاد؛ و زیرساخت‌های اجتماعی را برای مردم (ازقبیل رفاه، بهداشت، آموزش) مهیا کند. طرح پروژه جنوب‌شرقی آناتولی، شامل ساخت ۲۲ سد در اندازه‌های مختلف و ۱۹ نیروگاه برقی آبی‌ست که نهایتاً هزاران‌کیلومتر کانال آب به آن اضافه می‌شود. مقیاس بزرگ و عظیم این‌پروژه و پیامدهای آن‌را به‌خوبی در سد «آتاتورک» روی فرات؛ و ایجاد دریاچه مصنوعی پشت آن سد، با مساحت ۸۱۷‌کیلومترمربع و ظرفیت ذخیره‌سازی بسیارزیاد آب که توان تولید بیش از ۴۰۰‌مگاوات برق را دارد، می‌توان دید. پرشدن دریاچه پشت سد «آتاتورک» بین سال‌های ۱۹۹۰ تا سال ۱۹۹۲ بیش از دوسال ‌طول کشید. دراین‌مدت، جریان رود فرات در سوریه به‌مدت یک‌ماه کاملاً متوقف شد و بعدها به‌میزان قابل‌توجهی محدود شد. در عراق، رود فرات حتی بیشتر خشک شد؛ زیرا تقریباً تمام آبی که ترکیه رها می‌کرد، توسط سوریه استفاده می‌‌شد. ازطرفی، سوریه و عراق با بحران انرژی مواجه شدند؛ زیرا تمام نیروگاه‌های برق‌آبی آن‌ها در نزدیکی فرات دیگر نمی‌توانستند به‌اندازه‌ای که برنامه‌ریزی شده بودند، برق تولید کنند. اجرای این‌برنامه با وجود کمبود منابع در ترکیه (درپیِ بحران‌های اقتصادی دهه 90) و با وجود مخالفت‌های داخلی و تلاش کُردها برای آسیب‌رساندن به زیرساخت‌ها، اعتراض جمعیت تخلیه‌شده از دشت‌ها و مسائل زیست‌محیطی، باستان‌شناسی، فرهنگی ادامه یافت. بعد از دوره صدام، عمده نارضایتی‌ها در کشور عراق یا سوریه عمدتاً در سطح دیپلماتیک ابراز شد. از دهه 2000، تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه باعث شد که طرح ترکیه بدون حضور مانعی جدی از سمت همسایگان توسعه یابد. ترکیه بر روی رود دجله نیز به ساختن سد روی آورد و امنیت آبی عراق را تهدید کرد. برای سوریه این‌طور ترسیم نمود که این کشور باید با این واقعیت کنار بیاید که امنیت آبی دمشق، در دست آنکاراست. در عراق، بعد از حمله آمریکا مسائل مربوط به آب، از گفتمان سیاسی عمومی خارج شد. رویدادهای «بهار عربی» به ترکیه این‌فرصت را داد تا نیازهای آبی در‌حال‌فروپاشی سوریه و عراق را کاملاً نادیده بگیرد. سوریه و عراق تابه‌امروز قادر به نظارت بر آنچه ترکیه در آب‌های فرات و دجله انجام داده نبوده‌اند (به‌ویژه باتوجه‌به تسلط داعش بر سوریه و شمال عراق و تسلط بر سدها دراین‌منطقه). ترکیه با احداث سدها، تولیدات کشاورزی در منطقه را تا پنج‌برابر افزایش داده. جمعیت این‌مناطق به‌دلیل مهاجرت داخلی در ترکیه با سیاست تغییر بافت انسانی، افزایش یافته. همه این‌موارد عموماً طی دودهه اتفاق افتاده‌اند. امروزه ترکیه بی‌هیچ مانعی به برنامه خود برای سدسازی بر رود فرات و دجله ادامه می‌دهد؛ این‌درحالی‌ست‌که پیش‌بینی‌های تغییر اقلیم در منطقه، کاهش میزان بارندگی‌ها که بر میزان آب فرات و دجله تأثیر منفی می‌گذارد را نیز شاهدیم. ازطرفی، افزایش دما منجر به افزایش تبخیر و تقریباً ناپدیدشدن پوشش‌های برفی در قسمت‌های کوهستانی شده؛ لذا به‌دلیل آب‌شدن زودهنگام برف‌ها، میزان آب این رودها کاهش چشمگیر داشته. بدیهی‌ست؛ ساخت سد «ایلیسو» قطعاً بر روی تالاب‌ها و ریزگردها تأثیر منفی دارد. با بحران کم‌آبی در عراق، ریزگردها وارد استان‌های جنوبی ایران خواهند شد و درنهایت، با کاهش آب در دو رود دجله و فرات، ضربه بزرگی به تالاب «هورالعظیم» وارد خواهد آمد. امروزه با افتتاح سد «ایلیسو» باید منتظر مرگ تالاب «هورالعظیم» و بروز یک فاجعه زیست‌محیطی برای ایران باشیم که بر امرارمعاش مردم منطقه تأثیرات خود را خواهد گذاشت. ترکیه با احداث این سدها، زمام امور آب عراق را در دست خواهد گرفت. طبق اعلام یونسکو؛ ۶۹۶‌هکتار از اراضی عراق از دست می‌رود که نتیجه آن، مهاجرت معکوس از روستاها به شهرها خواهد بود؛ و بافت جمعیت (کشاورز) عراق را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد. تهدید امنیتی در رویکرد نظری مکتب کپنهاگ، آنجا پررنگ می‌شود که اردوغان (رئیس‌جمهوری ترکیه) طی سخنانی در مراسم افتتاحیه سد «ایلیسو» نشان داد به‌دنبال استفاده ابزاری از آب برای کسب قدرت در منطقه مقابل همسایگان است. او تأکید کرد که احداث این سد، بهترین پاسخ به دشمنان داخلی و خارجی ترکیه است.
*کارشناس ارشد روابط بین‌الملل/مطالعات منطقه‌ای/خاورمیانه و شمال آفریقا

ارسال دیدگاه شما

روزنامه در یک نگاه
هفته نامه سرافرازان
ویژه نامه
بالای صفحه