کدام کشورها در مقابل اخبار جعلی بیمه‌اند؟
مصطفی رفعت
برپایه تحلیل اخیر سواد رسانهای، «فنلاند» کمترین آسیب را در برابر «اخبار جعلی» دارد؛ درحالی‌که سایر کشورهای اسکاندیناوی دراین‌زمینه «عقب» هستند. گزارش ۲۷ ژانویه ۲۰۲۳ رسانه US News آورده است که «ایالات‌متحده» و بسیاری جوامع اروپای غربی؛ ازجمله «بریتانیا»، «فرانسه» و «آلمان» به‌همراه کشورهایی مانند «لتونی» و «لیتوانی» در یک نسخه گسترده از تجزیه‌وتحلیل که حساسیت کشورها را به «اخبار نادرست (جعلی)» (Fake News) می‌سنجد، در رتبه پایین‌تری قرار گرفتند. این گزارش که توسط مؤسسه Open Society در «صوفیه» (بلغارستان) انجام شده است، به تعدادی از معیارها برای تعیین سواد رسانهای کلی جوامع اروپایی و شش کشور منتخبِ خارج از اروپا، پرداخته است. این نهاد که در سال ۱۹۹۰ پس از اعطای کمک مالی توسط «جورج سوروس» تأسیس شد، از داده‌های سازمان‌هایی مانند «بانک جهانی»، «سازمان ملل» و «خانه آزادی» برای محاسبه امتیازات در چهار معیار مختلف استفاده کرد: آزادی مطبوعات، آموزش، اعتماد و مشارکت سیاسی. جوامعی با بالاترین عملکرد عبارت‌اند از «فنلاند»، «نروژ»، «دانمارک»، «استونی»، «ایرلند»، «سوئد»، «کانادا»، «سوئیس»، «هلند» و «استرالیا». دو کشور «آلمان» و «ایسلند» بالاترین رتبه را در ربع دوم شاخص داشتند. «ایتالیا» و «اسرائیل» ازنظر سواد رسانهای به ربع سوم مناطق «درحال‌گذار» سقوط کردند؛ هردو نیز اخیراً انتخاباتی داشتند که در آن، جناح راست افراطی به‌قدرت رسیدند. این گزارش نشان داد افرادی‌که در کشورهایی با دولت‌های لیبرال دموکراتیک زندگی می‌کنند، «بیشتر از مردم کشورهایی که دارای نهادهای دموکراتیک محدود هستند، نگران اطلاعات نادرست هستند» و نگرانی از آثار مخرب تکیه به اخبار جعلی، میان افراد دارای تحصیلات عالی «بیشتر» است. «مارین لسنسکی»؛ نویسنده این گزارش، در بیانیه‌ای مطبوعاتی گفت: «این نگران‌کننده است که جوامعی که بیشترین آسیب را در برابر تأثیر اخبار جعلی دارند، درعین‌حال کمترین نگرانی را درمورد انتشار و تأثیر اطلاعات غلط دارند!» این‌امر خطرات مربوط به اطلاعات جعلی را در چنین کشورهایی افزایش می‌دهد؛ زیرا بخشی از مردم متوجه آسیب‌پذیری آن نشده یا آن‌ها را نادیده می‌گیرند. «خطرات اخبار جعلی و پدیده‌های مرتبط برای دموکراسی را به‌سختی می‌توان دست‌کم گرفت». جوامعی که سواد رسانهای در آن‌ها در پایین‌ترین حد است، بیشترین محدودیت‌ها را برای آزادی مطبوعات و سطح‌پایین آموزش و اعتماد شخصی دارند. جوامعی با بدترین عملکرد «گرجستان» و پس‌ازآن «مقدونیه شمالی»، «کوزوو»، «بوسنی‌وهرزگوین»، «آلبانی»، «ترکیه»، «مونته‌نگرو»، «مولداوی»، «بلغارستان» و «صربستان» هستند. شاخص سواد رسانهای اولین‌بار در سال ۲۰۱۷ منتشر شد و در جدیدترین انتشار از ۳۵ کشور اروپایی، به ۴۱ کشور افزایش یافت. این در چارچوب تعدادی از گرایش‌ها در سواد رسانهای و مصرف؛ ازجمله کمپین اطلاعات نادرست طی انتخابات ریاست‌جمهوری «ایالات‌متحده» در ۲۰۱۶، سردرگمی و بی‌اعتمادی گسترده درطول همه‌گیری کووید-۱۹ و در مسیرِ «جنگ‌های اطلاعاتی»، ایجاد شد. در سال‌های گذشته، این شاخص از «آموزش» به‌عنوان بهترین راهِ پرداختن به سواد رسانهای به‌جای «آزادی بیان»، حمایت می‌کرد؛ زیرا به‌مثابه «واکسیناسیون» در برابر بدترین اثرات اخبار جعلی‌ست. بااین‌حال، تحلیل نتیجه می‌گیرد: رویدادهایی با تأثیر بین‌المللی، نشان داده‌اند وضع برخی مقررات رسانهای؛ ازجمله درمورد شبکه‌های اجتماعی، «ضروری بوده و درعین‌حال از حقوق و آزادی بیان تاحدممکن محافظت می‌کند». دراین‌سال، شش مکان خارج از اروپا (استرالیا، کانادا، اسرائیل، ژاپن، کره جنوبی و ایالات‌متحده) نیز در مجموعِ ۴۷ کشور دراین‌تحلیل گنجانده شدند. «فنلاند» هرسال که رتبه‌بندی منتشر می‌شود، در صدر فهرست سواد رسانهای قرار دارد؛ و اولین حضورش دراین‌جایگاه، به سال ۲۰۱۷ بازمی‌گردد.