کد خبر:
354543
| تاریخ مخابره:
۱۴۰۳ سه شنبه ۲۸ فروردين -
08:23
کنشگری فعال زنان؛ شاه‌کلید حل بحران کمبود منابع آب‌های زیرزمینی
نتایج برخی مطالعات حاکی‌ازاین‌است‌که اگر زنان رسماً و همیشگی در انجمن‌های آب شرکت کنند، آگاهی آن‌ها از «مدیریت آب» گسترش یافته و به «تصمیم‌گیری بهتر در مؤسسات آب» کمک می‌کند. همچنین دانش و توانایی زنان سبب ایجاد «راه‌حل‌های مؤثر در مدیریت آب و افزایش کارایی اقدامات حفاظتی» خواهد شد. آب‌های زیرزمینی، ۹۷درصد از آب شیرین موجود در جهان را تشکیل می‌دهد و بخش قابل‌توجه از آب آشامیدنی و آب موردنیاز کشاورزی را تأمین می‌کند و به‌طور گسترده در معدن و صنعت استفاده می‌شود. اکنون بحران در ذخایر آب زیرزمینی منجر به مخاطراتی مانند آلودگی آب، آسیب به کشاورزی، امنیت غذایی و مشکلات سلامتی می‌شود و تأثیرات قابل‌توجهی بر کیفیت زندگی مردم گذاشته است.
داده‌های پژوهشی مقالات داخلی نشان می‌دهد: عوامل انسانی نقش گسترده‌ای بر کاهش کیفیت منابع آب زیرزمینی و افت شدید سطح آن دارند. بااین‌حال، بیشتر مطالعات انجام‌شده بر روی منابع آب زیرزمینی در ایران، در حوزه علوم‌پایه و فنی و مهندسی صورت گرفته و مطالعات بسیاراندکی بر روی جنبه‌های اجتماعی و جنسیتی مدیریت منابع آب به‌ویژه آب‌های زیرزمینی متمرکز شده‌اند. ازطرفی، در مدیریت بحران منابع آب، «ارتباط بین زنان و مدیریت منابع آب» احتمالاً آخرین موردی‌ست که به ذهن خطور می‌کند؛ اما درواقع زنان غیرمستقیم از سیاست‌های آبی متأثر می‌شوند و به‌همین‌علت داده‌های علمی که دلالت بر نقش و جایگاه زنان دارند، کلید پیشرفت در مدیریت منابع آب زیرزمینی‌اند و به‌علت تنوع منافع ذی‌نفعان کسب داده‌های مبتنی‌بر نیازهای زنان در تصمیم‌گیری‌ها حیاتی‌ست. بررسی‌ها نشان داده است: زنان برای مشارکت مؤثر در سطح جامعه و نهادهای حاکمیتی با سقف‌های شیشه‌ای مواجه هستند که مانع از رسیدن آن‌ها به موقعیت‌های اثرگذار می‌شود و داشتن این داده‌ها می‌تواند به حل مسئله کمک کند. برای حل این بحران، استفاده از ظرفیت همه مردم و کنشگری زنان در کنار مردان ضروری‌ست. ازاین‌رو، بخش آب سازمان ملل با انتخاب شعار «آب زیرزمینی، مرئی‌شدن نامرئی» در روز جهانی آب در سال ۲۰۲۲ توجه عموم مردم را به مشارکت قوی زنان و گروه‌های فقیر و حاشیه‌نشین در تصمیم‌گیری‌ها جلب کرد و نیز خواستار مشارکت تمام گروه‌های به‌حاشیه‌رانده‌شده و افراد غیرمتخصص در برنامه‌ریزی مدیریت منابع آب زیرزمینی شد. در ایران نیز مطالعات مختلفی انجام شده که به بررسی نقش و اهمیت نقش زنان در مدیریت منابع آب پرداخته‌اند؛ «مستانه چمنی» و «هاجر آذری» در پژوهشی باعنوان «حفاظت از منابع آب زیرزمینی: زنان به‌مثابه کنشگر» به‌این‌موضوع توجه کرده و سعی کرده‌اند ابعاد مختلف آن‌را مورد واکاوی و بررسی خود قرار دهند. زنان در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه، عمدتاً مسئول جمع‌آوری آب هستند. این وظیفه، سبب مشکلات بالقوه سلامت و بهداشت می‌شود. در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه، مسائلی که زنان و دختران به‌علت کمبود آب با آن روبه‌رو هستند، چندوجهی‌ست. بدین‌معناکه «فقدان آب سالم» آن‌ها را در برابر خشونت جنسی آسیب‌پذیر می‌کند. برای‌نمونه: سرویس‌های بهداشتی خارج از منازل و اشتراک امکانات بهداشتی با مردان و پسران، زنان و دختران را درمعرض‌خطر آزارواذیت قرار می‌دهد. علاوه‌براین؛ ناتوانی زنان در برآوردن انتظارات تعریف‌شده اجتماعی خود دررابطه‌با آوردن آب به منزل، خطر تجربه خشونت خانگی را به‌شدت افزایش می‌دهد. همچنین آلودگی منابع آب زیرزمینی معمولاً بیشترین تأثیر را بر زنان می‌گذارد؛ زیرا آن‌ها بیشتر در کار خانگی؛ ازجمله مدیریت آب هستند. سازمان ملل در گزارش سال ۲۰۲۲ خود باعنوان «آب زیرزمینی، مرئی‌شدن نامرئی» تأکید دارد که زنان تماس مستقیم و طولانی‌تری با آب دارند، درنتیجه زمان بیشتری درمعرض آلاینده‌ها قرار می‌گیرند. همچنین نسبت به مردان در برابر آلاینده‌ها حساس‌تر هستند؛ زیرا بافت چربی بیشتری دارند که سموم را ذخیره می‌کند. آلاینده‌ها همچنین مانع از رشدونمو جنین در دوران بارداری می‌شوند. ازسوی‌دیگر، آلودگی منابع آب زیرزمینی سبب افزایش میزان مرگ‌ومیر کودکان و افزایش شیوع بیماری‌های مسری در میان زنان و مردان روستایی می‌شود که علت آن بهداشت نامناسب، کمبود آموزش و دسترسی به آب قابل‌حمل است. به‌این‌ترتیب، میزان آلودگی در زنان ۲۰ تا ۳۴سال ۵۶درصد و برای سنین ۱۵-۲۵سال ۶۰درصد است. از اثرات آلودگی منابع آب بر بیمارشدن زنان می‌توان به ترک‌تحصیل آنان اشاره کرد. در بخش کشاورزی نیز بحران منابع آب زیرزمینی، تأثیر مضری بر بهره‌وری و درآمد زنان کشاورز خرده‌مالک به‌عنوان تولیدکننده مواد غذایی دارد و آن‌ها را از دسترسی به تصمیمات مربوط به آب در انجمن‌های آب و بهره‌مندی از مزایای آن محروم می‌کند. ازاین‌رو، حمایت از حقوق مالکیت زمین برای کشاورزان زن ازجهت توسعه و کاهش فقر از اهمیت بالایی برخوردار است. عمدتاً نقش اصلی زنان را محدود به مصرف خانگی از آب‌های زیرزمینی می‌دانند؛ اما نتایج مطالعات نشان می‌دهد که زنان نیز از منابع آب زیرزمینی برای مقاصد تولیدی استفاده قابل‌توجهی می‌کنند. سازمان ملل، بر حمایت از زنان در تأمین، مدیریت و حفاظت از آب، طبق اصول کنفرانس دوبلین تأکید دارد؛ بنابراین، درراستای حمایت از زنان و توانمندسازی آنان در مناطق محروم پروژه‌‌های حمایتی اجرا می‌کند. معمولاً دراین‌پروژه‌ها زنان صرفاً به‌عنوان دریافت‌کننده خدمات بوده و نقش فعالی ندارند؛ بدین‌معناکه در حوزه تصمیم‌گیری درگیر نمی‌شوند و تنها از سیاست‌های حمایتی بهره می‌برند. «پروژه آب‌رسانی هراتِ افغانستان» نمونه‌ای از موارد است که برای حدود ۲۰هزارخانوار آب آشامیدنی فراهم کرد. دراین‌پروژه، مشارکت زنان محدود به مراقبت از کنتورهای آب و شیرهای نصب‌شده و تعمیر و نگهداری آن در سطح خانواده بود و در امور خارج‌ازخانه نقشی نداشتند. جنبه دیگری که زنان به‌عنوان دریافت‌کنندگان خدمات شناخته می‌شوند، مباحث آموزشی‌ست. در گزارش سازمان ملل، به اهمیت ترکیبی از اقدامات برای حفاظت از منابع آب زیرزمینی توصیه‌شده است. یکی از این‌اقدامات «افزایش اطلاعات، ایجاد کمپین‌های آگاهی بخشی و جمع‌آوری و انتشار داده‌ها» است. اقداماتی که از مقررات صرف مؤثرترند و ازاین‌رو، کشورهای مختلف تلاش می‌کنند تا روش‌های دسترسی به اطلاعات را ارتقا دهند. گنجاندن مسائل جنسیتی در مدیریت آب، مزایای بسیاری دارد و هرگونه سیاست و مداخله دراین‌مورد، زمانی می‌تواند واقعاً موفق باشد که زنان در کنار مردان در مدیریت آب مشارکت فعالی داشته باشند. نخستین فایده کنشگری زنان در روند سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌ها، آگاهی از نیازهای آنان و همچنین چالش‌ها و آسیب‌هاست. مردان و زنان درمورد آب اولویت‌ها و نیازهای متفاوتی دارند. به‌عنوان‌مثال: زنان ترجیح می‌دهند که سازه‌های تأمین آب خانگی و آبیاری نزدیک به خانه‌هایشان باشند؛ زیرا این‌امر به آن‌ها اجازه می‌دهد تا به‌طور مؤثر زمان خود را بین مسئولیت‌های تولیدی و داخلی تقسیم کنند؛ اما مردان معمولاً تحرک بیشتری دارند؛ پس مکان عرضه برای آن‌ها اهمیت کمتری دارد. زنان همچنین عمدتاً مسئول تولید کشاورزی معیشتی هستند؛ درحالی‌که مردان به‌احتمال‌زیاد در تولیدات کشاورزی تجاری مشغول هستند؛ یعنی ازنظر تأمین و مدیریت آب نیز نیازهای متفاوت دارند. نقش زنان در مدیریت آب فقط خانگی نیست. زنان در استفاده اقتصادی مولد از آب؛ ازجمله کشاورزی، شیلات و دام، نقش‌های قابل‌توجه؛ اما اغلب نامرئی دارند. فایده دوم کنشگری زنان، ارتقای دانش آنان در حوزه مدیریت منابع آب است. اگر زنان رسماً و همیشگی در انجمن‌های آب شرکت کنند، آگاهی آن‌ها از مدیریت آب گسترش می‌یابد و به تصمیم‌گیری بهتر در مؤسسات آب کمک می‌کند. دانش و توانایی زنان سبب ایجاد راه‌حل‌های مؤثر در مدیریت آب و افزایش کارایی اقدامات حفاظتی می‌شود. نیز، حضور زنان سبب آگاهی سیاست‌گذاران از نیازهای نیمی از جمعیت می‌شود. وقتی زنان در کمیته‌های تخصصی و تصمیم‌گیری، نماینده و صدایی برای نیازهایشان داشته باشند، می‌توانند به تدوین سیاست‌های کارآمدتر کمک کند. درواقع، کنشگری زنان و گنجاندن نظرات آنان در فرایند پروژه‌ها سبب اثرگذاری بیشتر برنامه‌ها می‌شود. زنان نیز در کنار مردان باید فضایی برای بیان نیازهای خود و فعالیت جهت آن داشته باشند؛ پس اطمینان از گنجانده‌شدن دیدگاه همگان در روند سیاست‌گذاری‌ها لازم است. علت تأکید بر کنشگری زنان در روند سیاست‌گذاری‌ها این‌است‌که در یک نظام کارآمد و مطلوب مشارکت‌محوری به‌ویژه مشارکت زنان یکی از ویژگی‌های حکمرانی مطلوب محسوب می‌شود. اصل مشارکت تضمین می‌کند دیدگاه‌های اقلیت به‌حساب آید و صدای آسیب‌پذیران در روند تصمیم‌گیری شنیده شود.
مینا اینانلو/ ایرنا