درگفتوگوبا اساتید و کارشناسان دررابطهبا احیای دریاچه ارومیه مطرح شد؛
امکان احیایِ «دریاچه ارومیه» با اصلاح رفتارهای اجتماعی
کاهش مداوم تراز دریاچه ارومیه از اواسط دهه ۷۰ آغاز و در اوایل دهه ۹۰ بهعنوان یک مشکل زیستمحیطی مطرح شد؛ بحرانی که با بروز طوفانهای نمکی و مهاجرت مردم برخی مناطق روستایی به مشکل زیستمحیطی ملی و حتی بینالمللی تبدیل شده است. وضعیت فعلی دریاچه ارومیه در بازه زمانی چندروزه یا چندساله رقم نخورده تا بتوان برایش نسخههای چندروزه نیز پیچید؛ تراز نگین آبی آذربایجان در سهدههگذشته سالانه ۴۰سانتیمتر کاهش یافته و قطعاً احیای آن نیز در شرایط فعلی زمانبر خواهد بود. با آغاز شرایط بحرانی دریاچه ارومیه از اوایل دهه ۹۰، مجموعه تحتعنوان ستاد احیای دریاچه ارومیه تشکیل و عملاً سیستم احیای دریاچه را رهبری کرد؛ جدا از نتایج اقدامات این ستاد و انتقادات وارده به آن، وضعیت فعلی دریاچه ارومیه بههیچوجه مناسب نیست و بخش بزرگی از این منبع آبی عملاً خشک شده. مناظرههای انتخاباتی و سخنرانیهای آیتالله رئیسی نشان داد شخص رئیسجمهوری به مطالبه مردم آذربایجان دررابطهبا احیای دریاچه ارومیه واقف است و دغدغه حل این مشکل زیستمحیطی را دارد؛ ازسویی هوشیاری مردم در خنثیسازی فعالیت گسترده ضدانقلاب و معاندین که برای امنیتیکردن این مطالبه سنگتمام گذاشتند، نشان داد مردم به وعده رئیسجمهوری برای احیای دریاچه ارومیه اعتماد دارند و منتظر آغاز اقدامات عملی هستند. طی هفته گذشته انتصاب استاندار آذربایجان غربی بهعنوان دبیر کارگروه ملی احیای دریاچه موجی از واکنشهای مثبت کاربران فضای مجازی را درپی داشت؛ فعالان فضای مجازی معتقدند که محولکردن این مسئولیت به مقام عالی استان، سبب ترسیم دقیقی از واقعیت و ارائه راهکارهای مناسب برای آن خواهد بود. اولین دستاورد واگذاری دبیری کارگروه ملی احیای دریاچه به استاندار آذربایجان غربی، چندیپیش نمایان شد؛ محمدصادق معتمدیان با انتخاب برگزاری نخستین نشست با اعضای هیئتعلمی و نخبگان حوزه خاک و آب دانشگاه ارومیه عملاً نشان داد که بهدوراز یک رویکرد احساسی دنبال بهرهمندی از نگاه علمی و تخصصی در مدیریت منابع آبیست. نگاه تخصصی اساتید دانشگاهی به احیای دریاچه و اعلام آمادگی برای قرارگیری کنار دولت، قطعبهیقین گامی استوار برای حرکت دراینمسیر خواهد بود.
نگاه واقعبینانه به چرایی بحران آبی
کامران زینالزاده؛ رئیس پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه با قدردانی از توجه دولت سیزدهم به مشکلات زیستمحیطی بهخصوص احیای دریاچه ارومیه گفت: انتخاب مقام عالی استان بهعنوان دبیر کارگروه ملی احیای دریاچه ارومیه نشانگر تقویت حکمرانی در سطح استانیست. وی بخشی از خشکسالی رخداده در منطقه را نشاءتگرفته از تغییرات اقلمی جهانی دانست اما عنوان کرد بخش قابلتوجهی به سوءمدیریت و ناتوانی در تطبیق با محیط مربوط میشود. عضو هیئتعلمی دانشگاه ارومیه بابیاناینکه دریاچه ارومیه فقط یک تابلو از وضعیت بحرانی منابع آبیست، گفت: منابع آبی زیرزمینی استراتژیک منطقه با بحران روبهروست که با تداوم روند فعلی نهتنها احیای اکوسیستم و تأمین آبی کشاورزی دیگر مسئله اصلی نخواهد بود بلکه در تأمین آب شرب نیز با مشکلاتی روبهرو خواهیم شد. زینالزاده تغییرات اقلیمی را یک واقعیت انکارناپذیر دانست و اظهار کرد: معتقدیم که توسعه ناپایدار منطقه از دلایل اصلی خشکی دریاچه ارومیه است؛ عوامل اصلی خشکشدن دریاچه ارومیه پابرجاست. ما هنوزهم درگیر تغییر کاربری اراضی کشاورزی و کشت محصولات پرآببر در منطقه هستیم. وی باتأکیدبراینکه باید به مدیریت بحران آب یک نگاه تخصصی داشت، اضافه کرد: متأسفانه حکمرانی آب در کشور بهعهده سازمانهاییست که نگاه آنان در مدیریت منابع آبی صرفاً سازهسازی بوده و توجهی به اقدامات اجتماعی و فرهنگی ندارند. رئیس پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه ادامه داد: ما در مدیریت منابع آبی بهخصوص احیای دریاچه ارومیه نیازمند یک پیوست فرهنگی هستیم؛ جالب است بدانید وقتی ژاپنیها برای کمک به احیای دریاچه به ارومیه آمدند بهدنبال ایجاد هیچ طرح سختافزاری نرفتند و معتقد بودند راه اصلی نجات منابع آبی و احیای دریاچه ارومیه آگاهیبخشی به کشاورزان برای اصلاح الگوی کشت است.
لزوم تغییر باورهای مردم دررابطهبا کشت نوع محصولات کشاورزی
زینالزاده باتأکیدبراینکه باورهای مردم دررابطهبا کشت نوع محصولات کشاورزی باید تغییر کند، گفت: بدون مشارکت مردم احیای دریاچه ممکن نیست؛ مصرف آب کشاورزی و حتی آب شهری در آذربایجان غربی چندینبرابر میزان متوسط کشوریست و بااینشرایط اگر همین فردا با واردکردن آب، دریاچه را لبریز نیز کنیم، باردیگر با تخلیه منابع آبی به وضعیت فعلی دچار خواهد شد. وی از نبود بانک اطلاعاتی جامع دررابطهبا احیای دریاچه ارومیه انتقاد کرد و افزود: برای کنترل و جلوگیری از قاچاق آب به اراضی کشاورزی دیگر اکتفا به حالتهای سنتی فایده ندارد؛ دانشگاه ارومیه درهمینراستا به پهپاد مدرنی نیز مجهز است که میتواند مشخصات تغییر اراضی و منابع آبی را ارزیابی و گزارشهای لازم را ارائه کند؛ اما متأسفانه نتوانستیم شرکت آب منطقهای را برای بهرهمندی از این تکنولوژی متقاعد کنیم.
امکان احیای دریاچه ارومیه با اصلاح رفتارهای اجتماعی
این جامعهشناس و عضو هیئتعلمی دانشگاه ارومیه بابیاناینکه همواره مأموریت اصلی تمام دولتها در مناطق خشک نیز هیدرولیک بوده است، گفت: متأسفانه درمقابلهبا بحران کمآبی همواره رویکرد دولتها ایجاد سازه بوده چراکه ازاینطریق بهتر میتوان برای عملکرد آمارسازی کرد؛ اما درحالی به راهکارهای فرهنگی و اجتماعی بهایی داده نشده است که معتقدیم دریاچه ارومیه با اصلاح رفتارهای اجتماعی قابلاحیاست. وی افزود: اگر رفتارهای اجتماعی برابر مدیریت منابع آبی اصلاح نشود، شاید دیگر در چنددههگذشته اصلاً آبی نباشد که از همین سازهها بتوان بهرهمند شد. کبیری بااشارهبه آمار نجومی حفر چاههای غیرمجاز در منطقه بهخصوص در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، گفت: اینکه هرکس برای خودش در ویلا باغات حوضه دریاچه ارومیه اقدام به حفر یک چاه کند و بهنوعی در غارت منابع آبی نقش داشته باشد، نشانگر آناستکه هنوز هیچ حس مسئولیتی در جامعه نسبت به مدیریت منابع آبی احساس نمیشود.
غارت منابع آبی با کشت محصولات پرآببر
حسین خیرفام؛ عضو هیئتعلمی دانشگاه ارومیه در رشته مرتع و آبخیزداری بابیاناینکه سیاسیون با اقدامات خود سبب جهتدهی به رفتار جامعه میشوند، گفت: چهکسی حمایت از توسعه اراضی کشاورزی بهبهای نابودی منابع آبی را توجیه میکند؟ هندوانهای که برای تولید یککیلوگرم از آن بیش از ۳۰۰لیتر آب مصرف شده است، امروز بهقیمت کیلویی ۲۰۰۰تومان بهفروش میرسد؛ بهعبارتیدیگر ما آب را لیتری حدود ۴۰تکتومانی بهحراج میگذاریم! بدون لحاظ هزینههای کاشت، داشت و برداشت، اگر قیمت هر لیتر آب را ۵۰۰تومان درنظر بگیریم، برای تولید یککیلوگرم هندوانه آبی بهارزش ۱۵۰هزارتومان مصرف میشود ولی بهدلیلاینکه کشاورز هزینهای برای این آب پرداخت نمیکند تمایلی به اصلاح الگوی کشت ندارد. خیرفام بابیاناینکه منابع آبی کشور توسط کشاورزی غیراصولی نابود میشود، اظهار کرد: توسعه بیرویه اراضی کشاورزی سبب شده آبهایی زیرزمینی که قرنها برای بشر ذخیره شده بود، تخلیه شود. وی بااشارهبهاینکه محصول کشاورزی بومی منطقه گندم بوده است که درگذرزمان به کشت سیب و چغندرقند جای آنرا گرفته است، افزود: سیاستهای اشتباه در گذشته سبب شده تا کشاورزان تمایلی به کشت گندم که محصول استراتژیکیست، نداشته باشند و کشت محصولات پرآببر را جایگزین آن کنند. عضو هیئتعلمی دانشگاه ارومیه بابیاناینکه کشت بیرویه محصولات کشاورزی و نبود تخصص دراینحوزه، جان خاک را گرفته، گفت: اکنون بهطورمتوسط از هرهکتار زمین در آذربایجان غربی ۳.۵تن گندم برداشت میشود که اینمیزان در ۲۰سالپیش هفتتن از هرهکتار بوده است که بیانگر فرسایش کمی و کیفی خاک است. وی باتأکیدبراینکه اجرای کشاورزی حفاظتی در کشور ضروریست، اضافه کرد: در سال ۹۳ کشور آرژانتین نیز درگیر اینموضوع شد؛ بهگونهایکه برداشت گندم از هرهکتار در آرژانتین به ۲.۵تُن رسید؛ سیاستگذاران اینکشور با اجرای کشاورزی حفاظتی مانع از فرسایش خاک شدند تا در سال ۲۰۰۳ میزان تولید گندم در هرهکتار اینکشور رکورد ۱۸ تُن را رقم زد.
مسئولان نباید کشاورزی فکر کنند!
وی تفکر کشاورزی مسئولان را معضلی برای احیای منابع آبی دانست و اظهار کرد: در زمان انتخابات نامزدهای انتخاباتی اکثراً شعار حمایت از توسعه اراضی کشاورزی سر میدهند که پس از انتخاب اینروند ادامه مییابد؛ ازسویدیگر نیز مسئولان حوزه کشاورزی، توسعه اراضی را یک دستاورد بزرگ برای خود قلمداد میکنند که همین تفکرات تهدیدی برای منابع آبیست. رئیس دانشکده کشاورزی دانشگاه ارومیه اضافه کرد: مثلاً سیب که محصولی پرآببر تلقی میشود بهاندازهای در آذربایجان غربی کشت میشود که سالانه بخش قابلتوجهی از آن کنار جادهها و بدون خریدار فاسد میشود یا بهقیمت ناچیز به کارخانههای کنسانتره بهفروش میرسد؛ اینکه ما باوجود اینشرایط با تشکیل زنجیره و میز سیب در ترغیب کشاورزان برای کشت اینمحصول پرآببر اقدام میکنیم، تیشه به ریشه منابع آبی و خاکی میزند. وی ادامه داد: اینکه امروز دررابطهبا احیای دریاچه ارومیه جلسه بگذاریم و فردا برای توسعه اراضی کشاورزی در جلسهای دیگر حضور داشته باشیم، مشکلی را حل نخواهد کرد. سپهر باتأکیدبراینکه ارزشافزوده در کاشت محصولات کشاورزی باید مدنظر قرار گیرد، اضافه کرد: ما عملاً درگیر نبود برنامهریزی در حوزه کشاورزی هستیم؛ اینکه ارزشافزوده یک گوشی موبایلی که کمترین مواد در تولید آن مورداستفاده قرار گرفته از تولید هندوانه در یکهکتار از زمینهای کشاورزی منطقه بیشتر باشد، نشان میدهد که ما مسیر اشتباهی را طی میکنیم.
استفاده از اعتبار سختافزاری احیای دریاچه ارومیه در تعریف صنعت جایگزین برای کشاورزی
رئیس دانشکده کشاورزی دانشگاه ارومیه بابیاناینکه بدون کنترل بخش کشاورزی، احیای دریاچه ارومیه ممکن نیست، گفت: هزینه سختافزاری احیای دریاچه ارومیه همچون پروژههای مختلف انتقال آب باید در تعریف صنایع جایگزین برای اشتغال در حوزه کشاورزی تعریف شود تا از بار اضافی و مرگبار بر دوش منابع آبی کاسته شود. وی خواستار بهرهمندی از دانشگاه ارومیه در بحث احیای دریاچه ارومیه شد و افزود: متأسفانه بسیاری از دستگاههای دخیل در احیای دریاچه ارومیه ذینفع هستند و اینموضوع احیا را با مشکل روبهرو خواهد کرد؛ لازماستکه نگاه تخصصی و علمی به احیای دریاچه داشت که دراینراستا دانشگاه میتواند نقشآفرینی کند.
شاهین سپهراد/ ایرنا