زنگ خطر کم‌آبی در کشور چند‌سالی‌ست به‌صدا در آمده و ضرورت اصلاح الگوی مصرف و کشت بیش‌از‌گذشته ضروری به‌نظر می‌رسد. تغییرات جدید اقلیمی و خشک‌سالی‌های پی‌در‌پی که باعث برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی شده، میانگین سرعت فرونشست زمین در دوسوم دشت‌های کشور را تا ۳۰سانتی‌متر در سال بالا برده است. از‌سوی‌دیگر بارش‌های سالانه در اغلب نقاط کشور و بخصوص فلات جنوبی، مرکزی و شرقی ایران به‌حدی کاهش یافته که عمق دسترسی به آب در چاه‌های این مناطق به ۱۵۰ تا ۳۰۰متر از سطح زمین رسیده است. با‌این‌حال نمی‌توان کشاورزی را در کشور به‌بهانه کمبود منابع آبی به امان خدا رها ساخت و چشم به واردات و یا حتی تغییر ذائقه غذایی مردم دوخت! در حقیقت کشاورزی یکی از ارکان اساسی اقتصاد در دنیا ست و هر‌گونه سهل‌انگاری و مماشات در برنامه‌های این حوزه تبعات ناگواری به‌همراه دارد. در بین محصولات کشاورزی «برنج» همواره به‌عنوان یک محصول پر آب بر معرفی شده است و چند‌سالی‌ست‌که دولتمردان برای کاهش مصرف آب در تولید این محصول اقداماتی را در دستور‌کار قرار داده‌اند که یکی از این اقدامات محدود کردن کشت این محصول است در برخی از استان‌ها‌ست. در‌همین‌راستا و به‌منظور آشنایی بیشتر با مختصات شالیکاری در استان گلستان و چالش‌های این حوزه با «حسین دولت‌آبادی»؛ رئیس انجمن صنفی شالیکوبی داران استان گلستان به گفتوگو نشستیم.
بحرانی‌شدن اوضاع منابع آبی
دولت‌آبادی ضمن تائید بحرانی شدن اوضاع منابع آبی گفت: مشکل آب یک مسئله جهانی است و اینکه تنها برخی استان‌ها برای کشت محصولات با محدودیت‌هایی مواجه شوند، چندان منطقی نیست. طبق بررسی‌های صورت گرفته ظرف چند سال گذشته، به موازات برنامه ریزی دولت برای برقی کردن پمپ‌ها و هوشمند سازی کنتور چاه‌های کشاورزی، میزان برداشت روزانه آب در برخی از مناطق کشور به نحو قابل توجهی افزایش یافته که قطعاً بالاتر از نیاز کشاورزان نواحی مورد نظر است. جالب‌تر اینکه با وجود این جهش صعودی در میزان برداشت آب از چاه‌های مذکور، اعتراض کشاورزان نسبت به کاهش توزیع آب در مزارع اطراف بیشتر شده است؛ یعنی از یک سو آب بیشتری برداشت شده و از سوی دیگر آب کمتری به کشاورزان تخصیص یافته است! بر‌اساس آمار رسمی، هم اینک ۳۰درصد از 200هزار حلقه چاه کشاورزی برقی شده در سطح کشور، بین سه تا ۱۰برابر بیش از ظرفیت مجاز ثبت شده در پروانه‌های بهره برداری خود، برداشت آب دارند و دقیقاً در اطراف همین چاه‌ها با بیشترین گلایه کشاورزان از توزیع نامطلوب آب روبه‌رو هستیم؛ بنابراین در گام اول باید در خصوص بهره برداری از آب‌های سطحی و زیرزمینی کشور یک برنامه و سند جامع تدوین شود تا علاوه بر حفظ منابع آبی شرایط برای بهره وری بیشتر فراهم شود.
ضرورت آموزش کشاورزان در استفاده بهینه از منابع آبی
رئیس انجمن صنفی شالی‌کوبی‌داران استان گلستان در ادامه به ضرورت آموزش کشاورزان در استفاده بهینه از منابع آبی و اصلاح ساختار کشت اشاره کرد و افزود: کشاورزی سنتی یکی از معضلات اصلی این صنعت است که آموزش به کشاورزان می‌تواند علاوه بر کاهش مصرف منابع آبی باعث افزایش تولید و سرانه درآمد کشاورزان شود. استفاده از دانش فنی روز دنیا و به کارگیری شیوه‌های نوین کشت می‌تواند در‌این‌زمینه تأثیر‌گذار باشد. به‌عنوان‌مثال؛ اگر در‌خصوص کشت ارقام پرمحصول برنج در استان تجدید‌نظر کنیم و کشاورزان را متقاعد کنیم که به‌جای رقمهای متداول که دوره 110روزه دارد اقدام به کشت رقمهای با دوره زمانی 90روز یا کمتر کنند، تحولی در بحث شالیکاری در استان ایجاد خواهد شد.
مزایای خشکه‌کاری نسبت به کشت غرقابی
مدیر کارخانه مزرعه خوشه طلایی کبودوال در‌خصوص مزایای خشکه‌کاری نسبت به کشت غرقابی نیز یاد آور شد: در حدود 25هزار‌هکتار از اراضی نسق و 30 الی 35هزار‌هکتار از غیر‌نسق در استان گلستان شالی کشت می‌شود و تنها در 300هکتار خشکه کاری صورت می‌گیرد. در روش معمول کشت شالی سختی کار زیاد است، از‌طرفی تخریب خاک، تحمیل هزینه‌های اضافه بر دست کشاورز و به خطر افتادن سلامت خانواده شالیکار از دیگر معایب این روش است. در روش آبی کشت برنج، کشاورز مجبور است برای رسیدگی به محصول به صورت مداوم در مزرعه حضور داشته باشد و این مسئله ضمن آنکه موجب بروز برخی بیماری‌ها مانند روماتیسم، سرطان و ... می‌شود سموم محلول در آب نیز برای شالیکاران خطرناک است. تغییر روش کشت برنج علاوهبر صرفه‌جویی در مصرف آب مزایای دیگری هم به همراه دارد که این مهم موجب شد دستورالعمل جدیدی تحت عنوان خشکه کاری برای کشت برنج ارائه شود. با خشکه‌کاری برنج ساختمان خاک حفظ می‌شود و کشاورز برای کشت محصول بعدی دچار مشکل نخواهد شد، از‌طرفی خشکه‌کاری برنج به ابزار و تجهیزات خاصی نیاز ندارد و روش آبیاری نیز از‌طریق تناوبی و کم‌فشار قابل‌انجام است. در ضمن کاهش مصرف سموم و کاهش آفات و بیماری‌های گیاهی و پائین آمدن هزینه کاشت و داشت از دیگر مزایای خشکه‌کاری‌ست. هر‌چند در سال اول نیاز به ایجاد زیرساخت داریم که در سال‌های بعد این هزینه را نخواهیم داشت.
ضرورت جلوگیری از خام‌فروشی شالی
دولت آبادی در‌خصوص جلوگیری از خام‌فروشی شالی و خروج شالی از استان گلستان بیان داشت: متأسفانه به‌دلیل محدودیت زیرساخت‌های لازم در استان در بحث نگهداری و تبدیل شالی به برنج همه‌ساله شاهد خروج شالی مرغوب استان به استان‌های مجاور هستیم که بعضاً به اسم برنج گیلان و مازندران به سایر استان‌های کشور صادر می‌شود. توسعه بازرگانی برنج با احداث سوله‌های نگهداری و خشک‌کن شالی و کارخانه‌های شالیکوبی، در فصل برداشت یک ضرورت است و امیدواریم بخش‌های خصوصی با سرمایه‌گذاری در‌این‌حوزه علاوه بر ایجاد اشتغال به توسعه پایدار صنعت شالیکاری استان کمک کنند.
تبعات واردات بی‌رویه برنج خارجی
رئیس انجمن صنفی شالی‌کوبی‌داران استان گلستان به واردات بی‌رویه برنج در برخی از فصول سال اشاره کرد و اظهار داشت: واردات برنج از کشورهای همسایه تبعات اقتصادی و اجتماعی متعددی دارد. تغییر ذائقه مردم در دراز‌مدت، رکود بازار، افزایش فروش زمین و تغییر کاربری‌های غیرمجاز به دلیل به صرفه نبودن کشاورزی، اختلاط برنج ایرانی و خارجی و عرضه آن به قیمت برنج ایرانی و ... از تبعات واردات بی‌رویه برنج خارجی‌ست که امیدواریم چاره‌ای برای آن اندیشیده شود و با حمایت از شالیکاران و سرمایه گذاران حوزه کشاورزی، علاوهبر پیشگیری از خروج ارز از کشور زمینه ایجاد اشتغال مولد در کشور فراهم شود. متأسفانه در بحث برنج و واردات آن لابی و مافیای عجیبی نهفته است که باعث می‌شود ذی‌نفعان اکثر بخشنامه‌ها را به‌سود خود جهت می‌دهند و اخیراً با ثبت انجمنی بنام واردکنندگان و تولید‌کنندگان سعی در قبضه کردن تمام بازار به نفع خود و به زیان تولید کننده است. در غیاب اعضای تأثیر‌گذار در این صنعت مانند کشاورزان و تبدیل کنندگان متأسفانه فضا برای این انجمن باز و به تخریب بازار پرداخته شده است که تأثیران رکود بازار و تلنبار شدن برنج در کارخانجات و دست کشاورزان است. امید است اعضای کمیسیون کشاورزی در ادامه حمایت از کشاورزان با ارائه راهکارهای مناسب، چاکراه های نفوذ دلالان و مافیا را بسته و زمینه را برای احیای مجدد صنعت برنج و توسعه پایدار در این حوزه فراهم سازند.
وحید حاج‌سعیدی