توسعه با طعم سقوط!

جهان رو به پیشرفت است؛ جهان رو به پسرفت است ... تضادی که هرروز می‌توان درباره‌اش اندیشید و درباره دلایل بروز چنین نگره‌ای ساعت‌های متمادی بحث کرد. اگر توسعه را برمبنای تحقق معنایِ لغویِ آن درنظر بگیریم؛ بی‌شک جهان در مسیر مناسبی قرار دارد و اگرچه گاهی سرعت این تغییرات و گام‌برداشتن‌های روبه‌جلو، کُند می‌شود؛ اما واقعاً درحال‌پیشروی هستیم. بااین‌حال، اگر روند توسعه را با همه جوانب آن موردبررسی قرار دهیم، به‌نظر می‌رسد که از بُعد انسانی و ارزش‌های غیرمادی نه‌تنها گام‌هایی اساسی درجهت تعالی برنداشته‌ایم؛ بلکه بعضاً میراث‌داران خوبی نبوده‌ایم و طبیعت را در کنار معیارهای بشری، نابود کرده‌ایم. در یک مشاهده به‌روز، شاید این‌روزها نسبت به زمان بروز اولیه کووید-19 با افزایش آگاهی از چیستیِ این بیماری و یافتن راه‌های مقابله با آن و کشف واکسن‌، تلفات کمتری را شاهدیم؛ اما یادمان نرفته که همین دوسال‌پیش چگونه و تاچه‌حد مرزهای انسانی را زیرِ پا گذاشتیم و به‌ احتکار ماسک، الکل، واکسن، مواد شوینده و ... پرداختیم و فروشگاه‌ها را غارت کردیم و متعاقبِ تمام رخدادهای تلخ و ازدست‌دادن‌های دردناک، از آب گل‌آلود کَره و ماهی گرفتیم و بر نرخ خدمات و تولیدات افزودیم و سعی کردیم منفعت «خود» را بر منفعت «دیگران» ترجیح دهیم. آثار ناگوار سوءرفتارها و نگاه‌های ترجیحیِ ما، امروزی دشوار را رقم زده که رنج آن بی‌شک تا مدت‌ها بر دوش ضعفای جوامع سنگینی خواهد کرد و بعید است دوباره از زیر این بار گران، کمر راست کنند. جهانِ امروز، شاهد رخدادهای عجیب‌وغریبی‌ست؛ آدم‌ها گرچه شاید به‌مثابه دوران نبردهای جهانی اول و دوم درمعرض شلیک‌های مستقیم گلوله نباشند (کمااینکه جنگ‌های دنباله‌دار در یمن، سوریه، عراق، افغانستان، اکراین و ... ناقض این مدعا هستند)؛ اما هرلحظه یکدیگر را با نفرت‌پراکنی‌های کلامی، توئیت، هشتگ و ... در شبکه‌های اجتماعی، بمباران می‌کنند؛ امری‌که از محدوده‌های فردی گذشته و به یک رویارویی تمام‌عیار در سطح ملل و دولت‌ها تبدیل شده است. آیا جهان در بحبوحه افتراها، تهدیدها، تحقیرها، دروغ‌ها، سیاه‌نمایی‌ها و سفیدنمایی‌های نمایشی، اشتراک‌گذاری‌های رسواکننده؛ و دریک‌کلام «لینچ‌های مجازی»، در مسیر «‌توسعه» گام برمی‌دارد؟

«شاخص پیشرفت اجتماعی» (SPI) میزان تأمین نیازهای اجتماعی و زیست‌محیطی شهروندان را در جوامع اندازه‌گیری می‌کند. این شاخص و گزارش ناشی‌از‌آن، توسط Social Progress Imperative که یک سازمان غیرانتفاعی‌ست؛ ارائه و منتشر می‌شود و بر‌اساس آرای سه اقتصاددان و نظریه‌پرداز مطرح جهان: «آمارتیا سن»، «داگلاس نورث» و «جوزف استیگلیتز» پایه‌گذاری شده است. «شاخص پیشرفت اجتماعی» رفاه جامعه را با مشاهده مستقیم پیامدهای اجتماعی و محیطی به‌جای عوامل اقتصادی اندازه‌گیری می‌کند. عوامل اجتماعی و محیطی شامل تندرستی (مثلاً سلامت، سرپناه و بهداشت)، برابری، شمول، پایداری و آزادی و ایمنی شخصی‌ست.

اگرچه درست است که وضعیت جهان به‌طورکلی در‌حال‌بهترشدن است؛ اما نرخ «پیشرفت اجتماعی» (SPI) در سال‌های اخیر به‌میزان قابل‌توجهی کاهش یافته است. این شاخص در سال 2022 با امتیاز 59.84 (از 100) در سال 2011، به 65.24 افزایش یافته؛ اما سرعت پیشرفت آن در پنج‌سال‌گذشته کاهشی بوده و به‌ویژه این‌روند (سرعتی) در سال گذشته میلادی با وضوح بیشتری دیده می‌شود. این برآورد برمبنایِ 12 مؤلفه اصلی؛ از تغذیه و مراقبت‌های اولیه پزشکی تا دسترسی به آموزش پیشرفته حاصل می‌شود که مجموعاً به 60 شاخص می‌رسد. البته باید توجه داشت مقیاس کامل تأثیر همه‌گیری ویروس کرونا همچنان ناشناخته است. علاوه‌بر تهدیدات تغییرات آب‌و‌هوایی، بی‌ثباتی اقتصادی و تنش‌های ژئوپلیتیکی؛ بانیان این گزارش درمورد یک «خطر قابل‌توجه» هشدار می‌دهند: «پیشرفت اجتماعی جهان برای اولین‌بار، امسال (2023) ممکن است به عقب برگردد!» همان‌طورکه نمودار برگرفته از تحلیل کارشناسان سایت Social Progress Imperative نشان می‌دهد؛ نابرابری‌های عمده‌ای ازاین‌نظر وجود دارد که کدام کشورها در 11‌سال‌گذشته پیشرفت اجتماعی داشته‌اند و کدام کشورها پیشرفت اجتماعی نداشته‌اند. تنها چهار کشور بین سال‌های 2011 تا 2022 تنزل یافته‌اند؛ ازاین‌میان، «ونزوئلا» با 7.26‌واحد، شدیدترین روند نزولی را ثبت کرده است. «بریتانیا» نیز با 0.28‌واحد پسرفت دراین‌فهرست حضور دارد؛ این کاهش به‌دلیل اقدامات سخت‌گیرانه ریاضتی و برگزیت است که بر همه حوزه‌های این جغرافیا؛ از آموزش گرفته تا مراقبت‌ بهداشتی، حقوق و تاب‌آوری تأثیر گذاشته است. درواقع، «بریتانیا» از رتبه یازدهم جهان در سال 2011، به رتبه 19 سقوط کرده و احتمالاً سقوط بیشتری نیز خواهد کرد و به «زیرگروه دوم» پیشرفت اجتماعی (از 6) برود. ازنظر حقوق انسانی، این‌کشور پس از «شیلی»، «چک» و «باربادوس» در رتبه 35 جهان قرار دارد؛ درحالی‌که ازنظر تبعیض و خشونت‌ورزی علیه اقلیت‌ها، از رتبه 29 در سال 2011، به رتبه 93 جهان سقوط کرده است! اگرچه «ایالات‌متحده» وارد این نمودار نشده است؛ اما باید عنوان کنیم که امتیاز آن از سال 2011 راکد بوده و از 2017 نیز روند کاهشی (-0.56) را درپیش گرفته است. ازنظر شاخص خشونت بین‌فردی، این‌کشور پس از «کنگو»، «نیکاراگوئه» و «سیرالئون» در رتبه 107 جهان قرار دارد؛ اما ازنظر خشونت‌ورزی علیه اقلیت‌ها، پس از «آفریقای جنوبی» و «لهستان» رتبه 102 را دارد. درمقابل، هشت کشور در نمودار ما که بیشترین پیشرفت را نشان می‌دهند، همگی در رتبه‌های بالاتر حرکت کرده‌اند و البته طبق جزئیات گزارش؛ همه این‌ها جوامع با درآمد کم و متوسط پایین؛ ازجمله «گامبیا»، «اتیوپی»، «گینه بیسائو» و «سیرالئون» بوده‌اند. طبق داده‌ها؛ جوامع ثروتمندتر به‌طورکلی با سرعت کمتری بهبود یافته‌اند. باید توضیح دهیم که «شاخص پیشرفت اجتماعی» بر جنبه‌های غیراقتصادیِ عملکردِ اجتماعی تمرکز دارد. درمجموع 169 کشور جهان برپایه داده‌های کامل تحت این 12 شاخص تجزیه‌وتحلیل شده‌اند: تغذیه و مراقبت‌های اولیه پزشکی، آب و بهداشت، سرپناه، ایمنی شخصی، دسترسی به آموزش اولیه، دسترسی به اطلاعات و ارتباطات، سلامت و تندرستی، کیفیت محیط‌زیست، حقوق شخصی، آزادی و انتخاب شخصی، فراگیربودن و دسترسی به آموزش عالی. گفتنی‌ست؛ 27 کشور مانند «اوکراین» و «افغانستان» که فقط اطلاعات جزئی داشتند نیز مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفتند. «ایران» نیز با کسب امتیاز 63.72 در رده 102 قرار دارد؛ بالاترین امتیاز ثبت‌شده برای ما در بخش تغذیه و مراقبت‌های اولیه پزشکی (93.97) بوده است. رتبه ایران در سال 2011 نیز 98 بود. ارائه‌دهندگان این شاخص گفته‌اند: «با‌نگاهی‌به پیشرفت‌هایمان از سال 2011، می‌توانیم جهت سفرمان به‌سوی آینده را بهتر درک کنیم؛ می‌توانیم به‌وضوح پیشرفت‌هایی را که حاصل شده و جاهایی‌که عقب مانده‌ایم، ببینیم. این داده‌ها، تصویری کلی از نحوه زندگی مردم در سراسر جهان و نیازهای آن‌ها پیش چشم ما می‌گذارد و نشان می‌دهد که برای بهبود زندگی، چه اتفاقاتی باید بیفتد. گزارش اخیر نشان می‌دهد که اگر راهی برای تغییر چشمگیر مسیرمان نیابیم، احتمالاً اوایل امسال (میلادی) به‌سمت رکود پیشرفت اجتماعی خواهیم رفت. به‌طور‌کلی، جهان در سال گذشته (میلادی) تنها 0.37‌امتیاز بهبود یافته؛ در‌حالی‌که 52 کشور (31‌درصد) شاهد کاهش پیشرفت اجتماعی بودند. اگرچه جهان از سال 2011 (5.4‌امتیاز) بهبود یافته؛ اما طی پنج‌سال‌گذشته (از 2017) سرعت پیشرفت تقریباً یک‌دوم کاهش دارد. میراث کووید، تنها یکی از دلایل کاهش سرعت است. یکی از بزرگ‌ترین زمینه‌هایی که در آن دچار انحطاط شدید هستیم، حقوق فردی‌‌ست. از سال 2011، امتیاز جهانی دراین‌شاخص کاهش یافته است: -5.34! ما شاهد کاهش گسترده‌ای دراین‌باره بوده‌ایم و 111 کشور نسبت به 12‌سال‌قبلِ خود پسرفت کرده‌اند؛ ازجمله سه عضو G7: ایالات‌متحده، بریتانیا و کانادا که آزادی‌های فردی و حقوق انسانی را کاهش داده‌اند».

سال 2010، گروهی از محققان و رهبران تجاری به‌دنبال ایجاد معیار بهتری از سطح توسعه یک کشور و در‌نتیجه، درک بهتر اولویت‌های توسعه آن بودند. این‌گروه تحت هدایت فنی پروفسورها «مایکل پورتر» از دانشکده بازرگانی هاروارد؛ و «اسکات استرن» از ام‌آی‌تی، مجموعه Social Progress Imperative را در ایالات‌متحده تشکیل داده و نسخه‌ای بتا از شاخص پیشرفت اجتماعی را برای 50 کشور در سال 2013 راه‌اندازی کردند؛ مجموعه‌ای جامع از اجزای عملکرد اجتماعی و زیست‌محیطی را اندازه‌گیری و آن‌ها را در یک چهارچوب کلی جمع‌آوری کردند. این‌‌اقدام تحت‌تأثیر مشارکت «آمارتیا سن» در مبحث توسعه اجتماعی قوام یافت و «شاخص پیشرفت اجتماعی» سال 2014 برای 133 کشور ارائه شد. قبل‌ازآن، در 11 ژوئیه 2013 «مایکل پورتر»؛ رئیس این‌مجموعه که استاد دانشکده بازرگانی هاروارد نیز بود؛ در ششمین مجمع وزیران سازمان ملل متحد درمورد توسعه سخنرانی؛ و شاخص ابداعی‌شان را معرفی کرد. دراین‌سال‌ها اگرچه از این گزارش به‌عنوان مرجعی برای رده‌بندی جوامع استفاده شده و آن‌را به‌عنوان ترسیم‌کننده چشم‌انداز آتیِ کشورها درنظر می‌گیرند؛ اما نباید آن‌را یک «معیار حاکمیتیِ خوب» خواند؛ چراکه این شاخص به‌دلیل استفاده از داده‌های مغرضانه علیه جغرافیای «جنوب جهان» مورد‌انتقاد است و برخی از کارشناسان خاطرنشان کرده‌اند که بسیاری از معیارهای آن اساساً برپایه ارزش‌های اروپایی‌ست. همچنین بحث‌هایی در‌مورد ارتباط یا دقت بسیاری از اندازه‌گیری‌ها برای برابری جنسیتی وجود داشته است. یک نظرسنجی در سال 2016 از کاربران آنلاین سایت SPI نشان داد که به‌عنوان یکی از ایرادات شاخص، 34‌درصد از پاسخ‌دهندگان، داده‌ها را «ناقص یا نادرست» خواند‌ه‌اند که در درجه اول، به خطرات زیست‌محیطی، مصرف انرژی، مسائل بهداشتی خاص، در‌دسترس‌بودن و کیفیت شغل و درآمد اشاره دارد؛ درحالی‌که نابرابری، نابرابری جنسیتی و فساد به‌عنوان حوزه‌هایی اثرگذار، به‌اندازه‌کافی در‌نظر گرفته نشده‌اند. یک انتقاد قابل‌توجه این‌است‌که اگرچه «شاخص پیشرفت اجتماعی» را می‌توان به‌عنوان ابرمجموعه‌ای از شاخص‌های مورد‌استفاده در مدل‌های اقتصاد‌سنجیِ مشابه و قبلی مانند «شاخص رفاه ناخالص ملی»، «شاخص شادی ناخالص ملی» و «گزارش شادی جهانی» دید؛ معیارهای رضایت ذهنی از زندگی و بهزیستی روانی را نادیده می‌گیرد. منتقدانی نیز خاطرنشان کرده‌اند که «ابعاد خاصی وجود دارد که در‌حال‌حاضر در SPI گنجانده نشده است. این ابعاد عبارت‌ا‌ند از تمرکز ثروت جامعه یک‌درصد‌ی‌ها، کارایی سیستم قضائی جوامع و کیفیت زیرساخت‌های حمل‌ونقل». ضمن‌اینکه مانند بسیاری از گزارش‌های این‌چنینی، عاملی مؤثر در تقسیم‌بندی جهان به دو قطب «خوب و بد» است. تقسیم جهان به شمال و جنوب که به‌طور گسترده به‌عنوان تقسیم‌بندی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در‌نظر گرفته می‌شود. عموماً جوامع آمریکا، کانادا، اروپا، کشورهای توسعه‌یافته آسیا (هنگ‌کنگ، سنگاپور، کره‌ جنوبی و تایوان) و همچنین استرالیا و نیوزیلند، کشورهای جهان شمال به‌حساب می‌آیند. شمالی‌ها همگی عضو G7 هستند و چهار عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد از پنج عضو نیز شمالی‌اند. در‌مقابل، جهان جنوب (آفریقا و آمریکای لاتین و جوامع در‌حال‌توسعه در آسیا) وجود دارند.

مصطفی رفعت