کاهش «نرخ مرگومیر مادران» (MMR) در بسیاری از نقاط جهان متوقف شده و در برخی مناطق نیز وضعیت روبه‌وخامت است. گزارش «سازمان بهداشت جهانی» (WHO) که در ۲۲ فوریه ۲۰۲۳ منتشر شد؛ نشان داده است که بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ تعداد زنان باردار فوت‌شده در هر ۱۰۰هزار تولد، ۳٫۸درصد «در سال» در اروپا افزایش یافته. دراین‌دوره، مرگومیر سالانه ۳٫۵درصد در آمریکای لاتین و کارائیب و ۲٫۹درصد در آمریکای شمالی افزایش یافت. در سایر مناطقِ فقیرتر، برای اولین‌بار در چنددهه، بهبود به‌طور قابل‌توجهی کُند شد. حدود ۷۰درصد از کل مرگومیر مادران در سال ۲۰۲۰ در جنوب صحرای آفریقا رخ داده است. طبق آخرین آمار؛ از هر ۴۰ زن دراین‌منطقه، یک‌نفر «طی بارداری» یا «زایمان» جان خود را از دست می‌دهد. فقر تاحدزیادی دراین‌زمینه مقصر است. بسیاری از زنان، به مراقبت‌های بهداشتی دسترسی ندارند تا با عوارض به‌وجود‌‌آمده مقابله کنند. ازدواج کودکان نیز امری رایج است. در برخی از مناطق این‌منطقه، ۲۰درصدِ زنان، قبل از تولد ۱۶سالگی‌شان، زایمان می‌کنند که خطر عوارض شدید را افزایش می‌دهد. بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵، میزان مرگومیر مادران در سراسر آفریقا هرسال حدود ۲٫۲درصد کاهش یافت؛ اما از سال ۲۰۱۶ این افت سالانه به ۱٫۷درصد تنزل یافته است. پیشرفت در جاهای دیگر نیز متوقف شده است. در آسیا این‌نرخ از ۲۰۰۰ تاکنون بیش از ۶۰درصد کاهش یافته؛ اما پس از سال ۲۰۱۶، بهبودهای سالانه حدود یک‌سوم نسبت به سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵ بوده است. دلایل این‌امر هنوز مشخص نیست. همه‌گیری کرونا بی‌شک حاملگی را به‌دلیل خطر ابتلا به کووید-۱۹ و فشاری که بر مراکز مراقبت‌های بهداشتی وارد می‌کند، خطرناک‌تر کرد؛ اما این عامل، تنها به توضیح یک‌سال از داده‌ها کمک می‌کند. کارشناسان بهداشت عمومی هنوز مشخص نکرده‌اند چه عوامل دیگری از سال ۲۰۱۶ دراین‌زمینه نقش داشته‌اند. در برخی از نقاط جهان پیشرفت معکوس شده: ازنظر درصدی، جغرافیای اروپا بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ بیشترین افزایش را در بین هر منطقه، در نرخ مرگومیر مادران داشته است (گرچه هنوز امن‌ترین منطقه برای بارداری یا زایمان است). آمریکای لاتین و دریای کارائیب نیز پس از بیش از یک‌دهه بهبود، افزایش مرگومیر را تجربه کردند. بسیاری از جوامع منطقه دسترسی به خدمات بهداشت مادران را طی همه‌گیری کرونا به‌حالت تعلیق درآورده یا محدود کردند. به‌روزرسانی این گزارش می‌تواند حامل نتایجی حتی «تلخ‌تر» باشد؛ زیرا تلفات کامل پاندمی ظاهر می‌شود. آمریکا در جهانِ جوامع ثروتمند، کشوری متفاوت است. برخلاف بسیاری از همتایانش؛ در دودهه‌گذشته (نه‌فقط از ۲۰۱۶)، نرخ مرگومیر مادران باردار در آنجا مداوم افزایش یافته است. زنان سیاه‌پوست به‌طور نامتناسبی تحت‌تأثیر قرار می‌گیرند: مطالعات نشان داده است که احتمال مرگ آن‌ها در دوران بارداری «سه‌برابر» بیشتر از زنان سفیدپوست است. طبق آمار WHO؛ خطر ابتلا به یک زن در آمریکا در سال ۲۰۲۰ به‌میزانِ ۷۸درصد بیشتر از سال ۲۰۰۰ بوده است؛ اما داده‌های «ایالات‌متحده» با این واقعیت که بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۷، ایالت‌ها نحوه ثبت نرخ مرگومیر مادران را تغییر داده‌اند، «نادرست» است. در بعضی ایالات، گواهی‌های فوت جدید ارائه می‌شوند که مشخص می‌کند «آیا زن در زمان مرگ یا اندکی قبل‌ازآن باردار بوده است» (صرف‌نظر از علت مرگ). گزارشی که در سال ۲۰۲۰ منتشر شد، نشان داد: هیچ تفاوتی در میزان مرگومیر مادران بین سال‌های ۱۹۹۹ و ۲۰۱۷ هنگام کنترل پذیرش گواهی‌های مرگ جدید وجود ندارد.
آمارهای مرگ از تولد
ارزیابی تاریکی از خطراتی که زنان باردار در سطح جهان با آن روبه‌رو هستند، ارائه می‌شود. این چند واقعیت آماری شاید بتواند وخامت اوضاع را بیشتر برایمان مشخص کند:
هر‌روز در سال ۲۰۲۰، تقریباً ۸۰۰ زن به‌دلایل قابل‌پیشگیری مرتبط با بارداری و زایمان، جان خود را از دست دادند.
در سال ۲۰۲۰، تقریباً هر «دو‌دقیقه یک‌بار» مرگ مادر اتفاق افتاده است.
تقریباً ۹۵درصد از کل مرگ‌و‌میرهای مادران در سال ۲۰۲۰، در جوامعِ با درآمد کم و متوسط به پایین رخ داده است.
در بازه یادشده حدود ۲۸۷۰۰۰ زن در طول بارداری و زایمان و پس‌از‌آن، جان خود را از دست دادند.
کشورهای جنوب صحرای آفریقا و آسیای جنوبی حدود ۸۷درصد (۲۵۳۰۰۰) از مرگ‌و‌میرهای تخمینی جهانی مادران را در سال ۲۰۲۰ تشکیل داده‌اند. «آفریقای سیاه» به‌تنهایی حدود ۷۰درصدِ مرگومیر مادران (۲۰۲۰۰۰) را به‌خود اختصاص داده؛ در‌حالی‌که آسیای جنوبی حدود ۱۶درصد را به‌خود اختصاص داده است (۴۷۰۰۰).
در ۲۰۲۰، باتوجه‌به شاخص کشورهای شکننده، نُه کشور در حالت «هشدار بسیاربالا» یا «هشدار بالا» بودند (به‌ترتیب: یمن، سومالی، سودان جنوبی، سوریه، کنگو، آفریقای مرکزی، چاد، سودان و افغانستان)؛ این‌کشورها در سال ۲۰۲۰ تعداد MMR از ۳۰ (سوریه) تا ۱۲۲۳ (سودان جنوبی) داشتند. میانگین MMR برای کشورهای شکننده بسیاربالا و هشدار بالا درآن‌زمان، ۵۵۱مورد در هر ۱۰۰هزار بود که بیش از دو‌برابر میانگین جهانی‌ست.
علل عمده مرگومیر زنان باردار
زنان در‌اثر عوارض حین بارداری و پس از زایمان، جانشان را از دست می‌دهند. بیشتر این عوارض در دوران بارداری ایجاد می‌شوند و بیشتر آن‌ها قابل‌پیشگیری یا درمان هستند. سایر عوارض ممکن است قبل از بارداری وجود داشته باشد؛ اما در دوران بارداری «بدتر» می‌شود (به‌ویژه اگر به‌عنوان بخشی از مراقبت‌های زنانه مدیریت نشود). عوارض عمده‌ای که تقریباً ۷۵درصد از کل مرگومیر مادران را تشکیل می‌دهند، عبارتاند از:
خونریزی شدید (بیشتر خونریزی بعد از زایمان)؛
عفونت (معمولاً بعد از زایمان)؛
پرفشاریِ خون در دوران بارداری (پری‌اکلامپسی و اکلامپسی)؛
عوارض ناشی از زایمان؛ و سقط‌جنین ناامن.
چگونه می‌توان جان زنان را نجات داد؟
برای ممانعت از MMR، پیشگیری از «بارداری ناخواسته» ضروری‌ست. اکثر مرگ‌و‌میرهای مادران را می‌توان پیشگیری کرد؛ چراکه راه‌حل‌های مراقبت‌های بهداشتی برای پیشگیری یا مدیریت عوارض به‌خوبی شناخته شده است. همه زنان در دوران بارداری و حین و پس از زایمان، نیاز به دسترسی به مراقبت با کیفیتِ بالا دارند. سلامت مادر و سلامت نوزاد، ارتباط تنگاتنگی دارند؛ به‌ویژه مهم است که زایمان‌ها توسط متخصصان بهداشتیِ ماهر انجام شوند؛ زیرا مدیریت و درمانِ به‌موقع می‌تواند تفاوت بین زندگی و مرگ را برای زنان و همچنین برای نوزادان ایجاد کند. خونریزی شدید پس از تولد می‌تواند یک زن سالم را در عرض چند‌ساعت در‌صورت عدم‌مراقبت، از بین ببرد.
چرا زنان مراقبت‌های لازم را دریافت نمی‌کنند؟
زنان فقیر در مناطق دورافتاده کمترین امکان را دارند که از مراقبت‌های بهداشتی کافی برخوردار شوند. این‌امر به‌ویژه برای مناطقی با تعداد کم ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتیِ ماهر، مانند آفریقای سیاه و جنوب آسیا صادق است. آخرین داده‌های موجود حاکی‌از‌آن‌است‌که در اکثر کشورهای با درآمد بالا و درآمد متوسط، تقریباً ۹۹درصد از همه تولدها از حضور یک ماما، پزشک یا پرستار آموزش‌دیده بهره می‌برند. با‌این‌حال، تنها ۶۸درصد در کشورهای کم‌درآمد و ۷۸درصد در کشورهای با درآمد متوسط روبه‌پایین توسط چنین پرسنل بهداشتی ماهری حمایت می‌شوند. برای بهبود سلامت مادر، موانعی که دسترسی به خدمات باکیفیت سلامت مادر را محدود می‌کند، باید در هر‌دو سطح سیستم بهداشتی و اجتماعی «شناسایی» و به آن‌ها «رسیدگی» شود. عواملی که زنان را از دریافت یا درخواست مراقبت در دوران بارداری و زایمان باز‌می‌دارد، عبارتاند از:
- ضعف سیستم بهداشتی که به کیفیت پایین مراقبت (از‌جمله بی‌احترامی، بدرفتاری و سوء‌استفاده می‌انجامند)؛ کمبود عوامل و آموزش ناکافی کارکنان بهداشتی؛ کمبود تجهیزات پزشکی ضروری؛ و پاسخگویی ضعیف سیستم‌های بهداشتی.
- عوامل تعیین‌کننده اجتماعی؛ از‌جمله سطح درآمد، میزان دسترسی‌ها به آموزش، نژاد و قومیت (که برخی از جمعیت‌های فرعی را درمعرض‌خطرِ بیشتری قرار می‌دهد).
- هنجارهای مضر جنسیتی و/یا نابرابری‌هایی که منجر به اولویت کم حقوق زنان و دختران؛ از‌جمله حق آن‌ها برای داشتن خدمات سلامت جنسی و باروری ایمن، باکیفیت و مقرون‌به‌صرفه می‌شود.
عوامل خارجی که به بی‌ثباتی و شکنندگی سازوکار سلامت می‌انجامند؛ مانند آب‌و‌هوا و بحران‌های انسانی.
اهداف «توسعه پایدار» و مرگومیر مادران
در چارچوب اهداف توسعه پایدار (SDG)، جوامع با انگیزه هدف تسریع کاهش مرگومیر مادران تا سال ۲۰۳۰ متحد شده‌اند. درواقع SDG، شامل یک هدف بلندپروازانه است: «کاهش MMR جهانی به کمتر از ۷۰مورد در هر ۱۰۰هزار تولد»؛ و اینکه هیچ کشوری نرخ مرگومیر مادران را بیش از دو‌برابر میانگین جهانی نداشته باشد. طبق آمار؛ MMR جهانی در سال ۲۰۲۰ به‌میزان ۲۲۳ در هر ۱۰۰هزار تولد زنده بود. دستیابی به MMR جهانی «کمتر از ۷۰ تا سال ۲۰۳۰» به نرخ سالانه کاهش ۱۱٫۶درصدی نیاز دارد؛ نرخی که به‌ندرت در سطح ملی به‌دست آمده. با‌این‌حال، دانش علمی و پزشکی برای جلوگیری از اکثر مرگ‌و‌میرهای مادران در دسترس است. با ۱۰سال باقی‌مانده از اهداف توسعه پایدار، زمان تشدید تلاش‌های هماهنگ و بسیج و تقویت تعهدات جهانی، منطقه‌ای و ملی برای پایان‌دادن به مرگومیر قابل‌پیشگیری مادران است.
مصطفی رفعت