زوال عقل؛ معضلی جهانی که دچار فراموشی شد

بر‌اساس گزارش «وضعیت جهانی پاسخ بهداشت عمومی به زوال عقل» که به‌تاریخ 2 سپتامبر سال 2021 توسط «سازمان بهداشت جهانی» (WHO) منتشر شد؛ تنها یک‌چهارم جوامع جهان سیاست، استراتژی یا برنامه ملی برای حمایت از افراد مبتلا به زوال عقل و خانواده‌های آن‌ها دارند؛ که نیمی از این‌کشورها در منطقه اروپایی «سازمان بهداشت جهانی» واقع‌اند. بااین‌حال، حتی در اروپا، بسیاری از برنامه‌ها در‌حال‌پایان بوده یا اکنون دیگر به‌پایان رسیده‌اند؛ پس نیاز به تعهد مجدد ازسوی دولت‌هاست. درعین‌حال، تعداد افراد مبتلا به زوال عقل درحال‌افزایش است؛ این گزارش نشان می‌دهد: این مشکل، بیش از 55‌میلیون‌نفر (8.1درصدِ زنان و 5.4درصدِ مردان بالایِ ‌65‌سال) را درگیر کرده است. تخمین زده می‌شود که این‌رقم در سال 2030 به 78‌میلیون و در سال 2050 به 139‌میلیون برسد.

«زوال عقل»، ناشی از بیماری‌ها و آسیب‌های مختلف است که بر مغز تأثیر می‌گذارد؛ مانند آلزایمر یا سکته مغزی. این عارضه، بر حافظه و سایر عملکردهای شناختی و همچنین توانایی انجام وظایف روزمره زندگی نیز تأثیر می‌گذارد. ناتوانی مرتبط با زوال عقل، محرک اصلی هزینه‌های مرتبط با این بیماری‌ست. در سال 2019، هزینه جهانی زوال عقل حدود 1.3‌تریلیون‌دلار آمریکا برآورد شد. پیش‌بینی می‌شود که این‌رقم تا سال 2030 به 1.7‌تریلیون‌دلار افزایش یابد که اگر «هزینه مراقبتِ» درحال‌افزایش نیز درنظر گرفته شود، به 2.8‌تریلیون‌دلار خواهد رسید.
دکتر «تدروس آدهانوم قبریسوس»؛ مدیر‌کل «سازمان بهداشت جهانی» (WHO) گفته است: «زوال عقل، نه‌تنها خاطرات، استقلال؛ و البته شأن میلیون‌ها‌نفر را از بین می‌برد؛ بلکه این‌موارد را از بقیه افرادی‌که می‌شناسیم و دوستشان داریم نیز می‌رباید. دنیا در‌حال‌تسلیم مقابل این بیماری‌ست و همه ما از آن رنج می‌بریم. چهار‌سال‌پیش، دولت‌ها بر روی مجموعه‌ای از اهداف روشن برای بهبود مراقبت از مبتلایان توافق کردند؛ اما هدف‌گذاری به‌تنهایی کافی نیست. اگر می‌خواهیم همه مبتلایان به زوال عقل بتوانند با حمایت و کرامتی که شایسته آن هستند، زندگی کنند، به اقداماتی هماهنگ نیاز داریم».
این گزارش تأکید می‌کند که نیاز فوری به تقویت حمایت در سطح ملی؛ هم ازنظر مراقبت از افراد مبتلا به زوال عقل و هم از کسانی‌که اقدامات مراقبتی را ارائه می‌دهند (چه در محیط‌های رسمی و چه غیررسمی)، وجود دارد. افراد مبتلا به زوال عقل، به مراقبت‌های اولیه، مراقبت‌های تخصصی، خدمات اجتماعی، توان‌بخشی، مراقبت‌های طولانی‌مدت و امورِ تسکینی نیاز دارند. درحالی‌که اکثر کشورها (89درصد) داده‌ها را به «رصدخانه جهانی دمانس» (GDO) گزارش می‌دهند؛ اما ناگفته پیداست که ارائه خدمات در جوامع با درآمد بالا بیشتر از جوامع کم‌درآمد و متوسط است. داروهای زوال عقل، محصولات بهداشتی، کمک‌های فنی و مناسب‌سازی مسکن نیز در جوامع ثروتمند، نسبت به سایر جوامع، راحت‌تر دردسترس بوده و از سطح جبران پرداختیِ بهتری بهره می‌برند. نوع و سطح خدمات ارائه‌شده توسط بخش‌های بهداشت و مددکاری اجتماعی نیز در تعیین سطح مراقبت‌های غیررسمی اثرگذار است که عمدتاً توسط اعضای خانواده ارائه می‌شود. مراقبت‌های غیررسمی، حدود نیمی از هزینه کلی این بیماری را تشکیل می‌دهد؛ درحالی‌که هزینه‌های رفاه اجتماعی بیش از یک‌سوم را تشکیل می‌دهد. در کشورهای با درآمد کم و متوسط، هزینه مراقبت‌های ارائه‌شده بیشتر مراقبت‌های غیررسمی‌ست (65درصد). در کشورهای ثروتمندتر، هزینه مراقبت‌های غیررسمی و اجتماعی حدود 40‌درصد است.
در سال 2019، «مراقبان» به‌طورمتوسط پنج‌ساعت در روز را صرف ارائه کمک در انجام وظایف روزمره زندگی به فرد مبتلا به زوال عقل تحت‌مراقبت خود کردند. 70‌درصد این مراقبت‌ها نیز توسط زنان انجام شده است. باتوجه‌به چالش‌های مالی، اجتماعی و روانی پیش‌روی مراقبین؛ دسترسی به اطلاعات، آموزش و خدمات و نیز حمایت‌های اجتماعی و مالی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اینک، 75‌درصدِ کشورها گزارش می‌دهند که سطحی از حمایت از مراقبین را ارائه می‌دهند؛ اگرچه دوباره این‌کشورها عمدتاً کشورهای با درآمد بالا هستند.
مجموعه‌ای از آزمایش‌های بالینی ناموفق بر روی درمان‌های مختلف، همراه با هزینه‌های بالای تحقیق و توسعه، منجر به کاهش علاقه به کارهای جدید شده است. بااین‌حال، اخیراً بودجه‌ای برای تحقیقات زوال عقل، عمدتاً در جوامعی با درآمد بالا مانند کانادا، بریتانیا و ایالات‌متحده افزایش یافته است؛ مثلاً آمریکا سرمایه‌گذاری سالانه خود را در تحقیقات بیماری آلزایمر، از 631‌میلیون‌دلار در سال 2015، به 2.8‌میلیارددلار در سال 2020 افزایش داد. دکتر «تارون دوآ»؛ رئیس واحد سلامت مغز در WHO گفته است: «برای افزایش شانس در موفقیت، تلاش‌های تحقیقاتی درمورد زوال عقل باید تمرکز روشنی داشته باشد و بهتر هماهنگ شود»؛ ازاین‌روست‌که WHO درحال‌توسعه طرحی برای تحقیقات دمانس است؛ یک مکانیسم هماهنگی جهانی که کار تحقیقاتی را ساختار می‌دهد و ابتکارات جدید را تشویق می‌کند. سنگ‌بنای تحقیقات آینده باید شامل افراد مبتلا به زوال عقل، مراقبان و خانواده‌های آن‌ها باشد. اکنون، دوسوم کشورهایی که داده‌های خود را به رصدخانه جهانی دمانس گزارش می‌دهند، «به‌ندرت» یا «اصلاً» افراد مبتلا به زوال عقل را لحاظ نمی‌کنند.
از‌سویی، تحت انگیزه جامعه مدنی، کشورها در همه مناطق، پیشرفت خوبی در اجرای کمپین‌های آگاهی با هدف بهبود درک عموم مردم از زوال عقل داشته‌اند. دو‌سوم کشورهایی که داده‌ها را به رصدخانه گزارش می‌دهند، کمپین‌های آگاهی را انجام می‌دهند؛ و دو‌سوم برای بهبود دسترسی به محیط‌های فیزیکی و اجتماعی برای افراد مبتلا به زوال عقل و انتقال مفاهیم و آموزش به گروه‌های جمعیتی خارج از بخش بهداشت و مددکاری اجتماعی؛ مانند داوطلبان، پلیس، آتش‌نشانان و ... اقدام کرده‌اند. طبق مطالعه بار جهانی بیماری در سال 2019 و رصدخانه سازمان بهداشت جهانی دمانس؛ تا‌به‌امروز، 62 کشور داده‌ها را به رصدخانه گزارش کرده‌اند که شامل 56‌درصد کشورهای با درآمد بالا و 44‌درصد کشورهای با درآمد پایین و متوسط می‌شود. مجموع این‌کشورها 76‌درصد از افراد 60‌سال یا بیشتر را در خود جای داده‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهند که موارد زوال عقل در کل جهان در‌حال‌افزایش است و این‌ارقام طی 30‌سال‌آینده در بسیاری کشورها دو‌برابر خواهد شد. طبق پژوهشی دراین‌زمینه که در جوامع عضو OECD انجام شده؛ انتظار می‌رود در «ایتالیا» تا سال 2050 شاهد 43‌مورد زوال عقل به‌ازای هر 1000‌نفر باشیم که 20‌مورد از سال 2021 بیشتر است. «اسپانیا» نیز به‌طورمشابه شاهد حدود 41‌مورد در هر 1000‌نفر خواهد بود؛ در‌حالی‌که «آلمان» و «فرانسه» احتمالاً افزایش شدیدی را تجربه خواهند کرد: حدود 35‌نفر در هر 1000‌نفر.
به‌گفته سازمان جهانی بهداشت؛ خطر ابتلا به زوال عقل را می‌توان با انجام ورزش منظم، اجتناب از مصرف الکل، عدم‌استعمال دخانیات، حفظ وزن مناسب و دنبال‌کردن رژیم غذایی متعادل، کاهش داد.

مصطفی رفعت