توافق تهران و ریاض تحول بزرگی در روند دیپلماسی دولت سیزدهم بعد از ماه‌ها رکود ایجاد کرده است. هم‌زمان شاهد تحرکاتی در حوزه مذاکرات برجامی و تحولات پیرامون این پرونده هستیم. جیک سالیوان؛ مشاور امنیت ملی کاخ سفید در آستانه سفر به عربستان سعودی در موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک سخنرانی داشت که به موضوع هسته‌ای ایران توجه ویژه‌ای صورت گرفت. سه موضوع مهم سالیوان دراین‌نشست به آن اشاره کرد؛ سالیوان که از اعضای تیم باراک اوباما، رئیس‌جمهوری اسبق ایالات‌متحده امریکا هنگام حصول برجام در سال 2015 بود دراین‌نشست موضوع اولی که اشاره کرد این بود آمریکا هنوز به دنبال تعامل دیپلماتیک است و به دنبال یک توافق دیپلماتیک «درازمدت» با ایران خواهد بود؛ همچنین اعلام کرد که جو بایدن بارها تأکید کرده که برای مقابله با دستیابی ایران به سلاح اتمی هیچ محدودیتی قائل نیست ازجمله به‌رسمیت شناختن آزادی عمل اسرائیل؛ اما داستان روند اتفاقات برای پرونده قطور برجام در چند‌ماه اخیر را باید اول دنبال کرد تا درنهایت به این موضوع رسید که سالیوان از طرح این دو موضوع به کجا خواهد رسید؛ همچنین بعد از پنج‌سال خروج آمریکا از توافق برجام سرانجام این توافق چه خواهد شد.
مسقط نقطه آغاز دوباره؟
حسین امیرعبداللهیان؛ وزیر امور خارجه ایران در سفر اخیر خود به مسقط از دریافت ایده‌های جدید ازسوی عمان سخن گفت. ناصر کنعانی؛ سخنگو وزارت امور خارجه نیز در‌این‌مورد بیان کرد که در موضوع برجام و رفع تحریم‌ها علیه ایران و بازگشت همه طرف‌ها به مذاکرات و احیای برجام، طرف عمانی دراین‌زمینه هم قبلاً تلاش‌هایی انجام داد و الآن هم ایده‌هایی دارد که مطرح کرده است. اخباری نیز از سفر پادشاه عمان به ایران بعدازاین سخنان شنیده می‌شود. برخی معتقد هستند که عمان راه میانجیگری میان تهران و واشنگتن را بار دیگر پیش گرفته است.
اتفاقات بعد مسقط
سؤال اصلی این‌است‌که آیا مذاکرات مخفی در مسقط در جریان است؟ زیرا بعد از سفر مسقط دو اتفاق که ماه‌ها از آن‌ها صحبت میشد، سرعت گرفته است. لارنس نورمن، خبرنگار وال‌استریت‌ژورنال در توییتی نوشت: رافائل گروسی؛ مدیرکل آژانس انرژی اتمی اکنون توانسته است نصب مجدد دوربین‌های حذف‌شده را ایران آغاز کند. مدتی بعد جوزپ بورل؛ مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز در توییتر خود اعلام کرد: همکاری ایران و گروسی اخیراً شتاب بیشتری گرفته است. در سفر رافائل گروسی به تهران در اسفند سال پیش توافقاتی صورت گرفت که شاهد سرعت‌گرفتن آن در هفتههای اخیر هستیم. نکته دیگری که بعد از سفر مسقط شدت گرفته، تبادل زندانیان اروپایی است. پیش‌ازاین نیز وزیر امور خارجه ایران از توافقات تهران و واشنگتن بر تبادل زندانیان صحبت کرده بود. اما هنوز شاهد تبادل زندانی در سطح اروپا هستیم.
یکی به نعل می‌زند یکی به میخ
تبادل زندانی با اروپایی‌ها و حسنه شدن روابط تهران و آژانس خبر از این دارد که مذاکراتی بین تهران و اروپایی‌ها صورت گرفته است؛ اما چقدر این مذاکرات واشنگتن را به توافق با تهران نزدیک می‌کند هنوز جای سؤال دارد. البته اروپایی‌ها نیز به‌نظر می‌رسد یکی به نعل میزنند یکی به میخ، زیرا چندی قبل علی واعظ؛ مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران در توییتر خود نوشت: سه کشور اروپایی با دعوت از ده عضو منتخب شورای امنیت سازمان ملل آن‌ها را در جریان رایزنی‌ها درمورد استفاده از مکانیسم ماشه قطعنامه ۲۲۳۱ برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل در‌صورت عبور ایران از خطوط قرمز هسته‌ای قرار دادند. به‌نظر می‌رسد اروپایی‌ها سعی دارند با فشار حداکثری ایران را به میز مذاکره بازگردانند و ازسوی‌دیگر به کاخ سفید فشار می‌آورد تا به برنامه هسته‌ای رو به رشد ایران رسیدگی کند. در حقیقت به دنبال راهکاری برای احیای میز مذاکره برای احیای برجام میگردد.
تغییر مواضع ایران؟
دو اظهارنظر در چند هفته اخیر این شبه را به‌وجود آورده است که ایران نیز بی‌میل به ایجاد توافق برای احیای برجام نیست. محمد مرندی؛ مشاور تیم مذاکره‌کننده ایران که هشت‌ماه‌پیش گفته بود ایران ابهامات یا خلأهای متن را نمی‌پذیرد. زمستان نزدیک است و اتحادیه اروپا با بحران انرژی فلج‌کننده مواجه است. چندی قبل اعلام کرده که ایران همچنان آماده توافق هسته‌ای و پذیرش متن موردتوافق سال گذشته است. ازسوی‌دیگر علی باقری‌کنی؛ معاون سیاسی وزیر امور خارجه و مذاکره‌کننده ارشد ایران در توییتی نوشته است: درحالی‌که تدابیر جبرانی مشروع ایران در حوزه هسته‌ای ادامه دارد، ازسرگیری اجرای کامل توافق که عنصر اساسی آن رفع مؤثر و پایدار تحریم‌ها باید باشد، درصورتی‌که طرف ناقض (و اتحادیه اروپا/تروئیکا) اراده سیاسی معتبری برای نهایی‌سازی مذاکرات نشان دهند، ممکن خواهد شد. هیچ فرصتی دائمی نیست. در حقیقت ایران مایل به احیای برجام است و سعی دارد دراین‌بین فشار لازم را برای آغاز مذاکرات مجدد وارد کند، اما احتمال دارد که تأخیر ایران در روند توافق شرایط را برای هرگونه توافق غیرممکن کرده باشد.
دو راه برای پرونده احیای برجام
با تمام مسائلی که مطرح شد، به‌نظر می‌رسد دو راه پیش‌روی توافق احیای برجام باشد. یا این باید رسماً مرگ پرونده برجام اعلام شود و دیگر احیایی برای این توافق در نظر نگرفت. راه دوم این‌است‌که به شکلی این توافق پرچالش احیا شود و توافق جدیدی میان تهران و واشنگتن شکل گیرد. یا تنش جدی میان ایران و غرب یا اسرائیل کلید بخورد. در ادامه با جزئیات بیشتر این دو راه را موردبررسی قرار میگیرد.
آغاز تنش
سخنان جیک سالیوان درباره برجام و باز گذاشتن دست اسرائیل درخصوص حمله نظامی به ایران توسط ایالات‌متحده با موضع‌گیری‌های وزیر دفاع رژیم اسرائیل درباره برنامه هسته‌ای ایران همراه شد. یوآو گالانت، وزیر دفاع اسرائیل ادعا کرد که تهران مواد لازم را برای ساخت پنج بمب هسته‌ای به دست آورده است. در حقیقت سالیوان تلویحاً اعتراف می‌کند که امکان احیای برجام خیلی کم است و آمریکا باید بازدارندگی را جایگزین دیپلماسی کند؛ اما به‌نظر می‌رسد اروپا خواهان چنین موضوعی نیست و سعی دارد آمریکا را به میز مذاکره برگرداند؛ زیرا به‌نظر می‌رسد اسرائیل توانایی لازم برای حمله به ایران را ندارد و امریکا نیز خواهان شروع جنگ دیدی در خاورمیانه نیست. ازسوی‌دیگر ممکن است آمریکا نیز از بیان این سخنان سعی دارد ایران را بیش‌ازپیش تحت‌فشار قرار دهد تا پای میز مذاکره امتیازات بیشتری بدهد. درهرصورت سرعت پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران غربیها و اسرائیل را نگران کرده است و امکان حمله نظامی به ایران نیز غیرممکن به‌نظر می‌رسد.
چگونه توافقی؟
سالیوان در آخرین سخنرانی خود از توافق دیپلماتیک درازمدت با ایران سخن گفته است. مدتی است نیز برخی از توافق موقت بین تهران واشنگتن سخن میگویند. راه دیگر احیای کامل برجام است. از سخنان سالیوان این برداشت می‌شود که ایالات‌متحده به دنبال توافق جدیدی با تهران است و شاید روندی که ولی نصر و علی واعظ در گزارش خود در فارن افرز اشاره کردند دنبال میکنند، توافقی که منطقه برای ایران در‌نظر گرفته است. توافق موقت که تهران به‌نظر می‌رسد صریحاً آن را رد کرده از توافقاتی خبر میدهد که ایران تعهد دهد از 60درصد بیشتر غنی‌سازی نکند و اورانیوم‌های غنی‌سازی شده دراین‌مدت را از بین ببرد و ازسوی‌دیگر بتواند پول‌های بلوکه‌شده از فروش نفت خود را دریافت کند. شاید این توافق بتواند شروع راه جدیدی برای رسیدن به توافق نهایی باشد. به‌نظر می‌رسد درخصوص توافقی برای احیای کامل پرونده برجام 2015 اشکالاتی وجود دارد و آن‌هم توسعه برنامه هسته‌ای ایران بعدازآن توافق است. درواقع برگشت به برجام 2015 تا حدودی غیرممکن به‌نظر می‌رسد.
خرداد نزدیک است
درهرحال خردادماه جلسه آتی شورای حکام خواهد بود. این جلسه اگر با قطعنامه جدیدی علیه ایران به پایان برسد بدون شک روند پرونده احیای برجام را پیچیده‌تر از امروز خواهد کرد. باید دید که کدام‌یک از راهکارهای بالا روی میز تهران و غرب قرار خواهد گرفت.
پرستو بهرامی‌راد/ دیپلماسی ایرانی