قتل سریالیِ شهرنشین‌ها به‌دستِ آلودگی هوا!

بدن کوچکِ «الا کیسی دِبرا» دیگر نمی‌توانست تحمل کند! این دختر نُه‌ساله در سال 2013، درپیِ حمله حاد آسم و پس از گذراندن تمام عمر کوتاهش در 30‌متریِ جاده شلوغ South Circular (لندن)، با مراجعه مکرر به بیمارستان به‌دنبال تشنج پیوسته، درگذشت. پزشکی قانونی در سال 2020 اعلام کرد: «دود سمی که او به‌دلیل ترافیک در جاده آن‌منطقه تنفس کرده بود، تاحدودی مقصر بوده است». این، اولین نمونه شناخته‌شده قانونی‌ست که «آلودگی هوا» را «عامل مرگ» می‌دانند. بااین‌حال، کارشناسان بهداشت عمومی براین‌باورندکه «دِبرا» قربانیِ یک وضعیت اضطراریِ بسیار گسترده‌تر و جهانی شده است. «سازمان بهداشت جهانی» (WHO) تخمین می‌زند که آلودگی هوا سالانه عامل بیش از هفت‌میلیون مرگ زودرس در تمام جهان است که به بروز و تشدیدِ بیماری‌های ریوی و قلبی، سرطان ریه و عفونت‌های تنفسی می‌انجامد. تقریباً تمام جمعیت جهان (99 درصد)، هوایی کثیف‌تر از سطح توصیه‌شده توسط WHO را تنفس می‌کنند! در ماه اوت 2023، پژوهشی که توسط تیمی از دانشمندان چینی در مجله The Lancet منتشر شد، نشان داد: آلودگی هوا، مقاومت آنتی‌بیوتیکی را افزایش می‌دهد که طبق محاسبات آن‌ها؛ به‌نوبه‌خود منجربه‌مرگ 480هزار مرگ زودرس و به‌عبارتی، «18‌میلیون‌سال» عمرِ ازدست‌رفته در سطح جهانی، فقط در سال 2018 شد. همان‌ماه، دانشمندانِ‌ «هاروارد» ارتباط بین «آلاینده‌ها در انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشیِ از احتراق کربن» و «افزایش خطر ابتلا به برخی سرطان‌ها» را اثبات کردند. پس هوایی که تنفس می‌کنیم، چقدر «خطرناک» است؟ پاسخ کوتاه: خیلی! درواقع، آلودگی هوا، طبق برخی برآوردها؛ یکی از علل اصلی مرگ‌ومیر در سطح بین‌المللی‌ست. انتشار کربن، کاهش یافته؛ اما آتش‌سوزی جنگلی (نوعی از آتش‌سوزی کنترل‌ناپذیر) افزایش یافته و ولعِ جهانی برای انرژی همچنان درحال‌افزایش است؛ این‌ها تهدیدات جدیدی را به‌همراه دارند که البته همه را به‌یک‌اندازه تحت‌تأثیر قرار نمی‌دهد؛ و مانند بسیاری‌دیگر از چالش‌های بهداشت عمومی، «محل زیستِ افراد و میزان درآمد آن‌ها» تعیین‌کننده خطرات ناشی از هوای سمی‌ست. در گزارش 28 سپتامبر 2023 رسانه Al Jazeera، بیشتر دراین‌باره می‌خوانیم.

«سوفی گامی» (سرپرست فنی دپارتمان محیط‌زیست، تغییرات آب‌وهوایی و سلامت سازمان جهانی بهداشت) توضیح می‌دهد: «آلاینده‌های موجود در هوا، اصولاً به دو دسته تقسیم می‌شوند: گازها و ذرات معلق؛ که مستقیماً از احتراق کربن یا ازطریق مکانیسم‌های ثانویه تولید می‌شوند. اکسیدهای نیتروژن (گازهایی که معمولاً توسط وسایل‌نقلیه، تولید برق مبتنی‌بر سوخت فسیلی، پالایشگاه‌های صنعتی و کارخانه‌های شیمیایی تولید می‌شوند) نمونه‌هایی شایع هستند. مشخص شده است که دی‌اکسید نیتروژن به‌عنوان آلاینده اولیه، آسم و شرایط تنفسی را تشدید می‌کند؛ بااین‌حال، همراه با سایر اکسیدهای نیتروژن، همچنین می‌تواند با نور فرابنفشِ خورشید و دسته‌ای از گازها به‌نام ترکیبات آلیِ فرار، برای تولید آلاینده‌های ثانویه نظیرِ اُزنِ سطح زمین، بر هم، کنش داشته باشد؛ که می‌تواند مشکلاتی مانند التهاب و آسیب به مجاری تنفسی ایجاد کند. این‌روندِ تکاملیِ‌ آلاینده‌ها، همچنین می‌تواند مشکل درکِ اینکه کجا باید موج را مهار کرد، پیچیده می‌سازد. اکسیدهای نیتروژن همچنین می‌توانند به تشکیل ذرات معلق در هوا کمک کنند؛ و اگرچه اوزون و ذرات هردو از منابع یکسانی مانند دی‌اکسید نیتروژن لوله اگزوز منشأ می‌گیرند، اثرات و وسعت خطراتِ آن‌ها به‌طور قابل‌توجهی متفاوت است».
«اسکات بودینگر» (رئیس بخش ریوی و مراقبت‌های ویژه در دانشکده پزشکی فاینبرگ دانشگاه نورث وسترن) می‌گوید: «آلاینده‌های ذرات معلق، آن‌هایی‌اند که برای سلامت عمومی اهمیت ویژه‌ای دارند. طبق تحقیقات؛ تنها چندروز پس از افزایشِ‌ میزانِ قرارگرفتن درمعرض ذرات، مرگ‌ومیر ناشی از طیفی گسترده‌ از عوارض سلامتی، عمدتاً افزایش می‌یابد. اشاره اپیدمیولوژیست‌ها به این‌مسئله است که اگر به قرارگرفتن درمعرض روزانه ذرات در هر فضایِ شهری توجه کنید، افزایش مرگ‌ومیر ناشی از همه علل را مشاهده خواهید کرد. بزرگ‌ترین بار نیز بر دوش قلب است».
گومی می‌گوید: «مردم فکر می‌کنند آلاینده هواست و این یعنی بروزِ مشکلات تنفسی؛ اما درواقع، ذرات معلق که توسط ریه‌ها جذب و ازطریق جریان خون منتقل می‌شوند، باعث التهاب در سلول‌ها می‌شوند. این‌کار، قلب را تحت‌فشار قرار می‌دهد و به مشکلات قلبی-عروقی مانند حملات قلبی و سکته کمک می‌کند».
بدترین عامل، ذرات کوچک‌تر از 2.5‌میکرون، تقریباً 20 تا 28‌برابر کوچک‌تر از قطر موی انسان هستند. «ماریا نیرا» (مدیر دپارتمان محیط‌زیست، تغییرات آب‌وهوایی و سلامت سازمان جهانی بهداشت) نیز هشدار می‌دهد: «درمورد زنان باردار، ذرات دراین‌اندازه حتی می‌توانند وارد جُفت و درنتیجه به مغز جنین‌ها شوند. چندین مطالعه حتی قرارگرفتن درمعرض ذراتِ ریز (معروف به PM2.5) را به‌عنوان یک عامل خطر مهم برای زایمان زودرس نشان داده‌اند. قرارگرفتن طولانی‌مدت درمعرض PM2.5، با افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های عصبی مانند زوال عقل، پارکینسون و آلزایمر نیز مرتبط است؛ و اغلب، بدترین آسیب‌دیدگان درحال‌حاضر، جوامع محروم هستند».
طبق گزارش «مؤسسه سنجش و ارزیابی سلامت» (IHME؛ دانشگاه واشنگتن در سیاتل)؛ «آلودگی هوا» پس از «فشارخون بالای سیستولی»، «دخانیات» و «خطرات رژیم غذایی»؛ چهارمین علت مرگ‌ومیر بینِ همه عوامل خطر متابولیک و رفتاری‌ست؛ اما این عوارض؛ مساوی توزیع نمی‌شود! طبق گزارش «سازمان جهانی بهداشت»؛ آلودگی هوای داخل ساختمان، با 3.2‌میلیون مرگ در سال همراه است. بیشتر آن نیز در مناطقی همچون آفریقای زیرصحرایی، شبه‌قاره هند، چندین کشور آسیای جنوب‌شرقی و «روسیه» است؛ جایی‌که بسیاری از خانواده‌ها هنوز از سوخت‌های کثیف‌تر مانند نفت سفید، چوب یا زغال‌سنگ برای گرمایش یا پخت‌وپز اولیه استفاده می‌کنند. افزایشِ خطراتِ مرتبط با «سکته مغزی، بیماری ایسکمیِ قلبی، بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD) و سرطان ریه» بیشتر به زنان و کودکان آسیب می‌زند که به‌طورسنتی تمایل دارند کارهای خانه را انجام دهند. براساس گزارش «سازمان جهانی بهداشت»؛ آلودگی هوا در فضای باز یا محیط، با 4.2‌میلیون مرگ زودرس در سراسر جهان مرتبط است. پارسال، «بانک جهانی» تلفات جهانیِ‌ خسارات بهداشتیِ مرتبط با آلودگی هوای محیط را 8.1‌تریلیون‌دلار تخمین زد که تقریباً 6.1‌درصد از GPD جهانی‌ست؛ بااین‌حال، بازهم عده این‌بار بر دوش جمعیت‌های کم‌درآمد و متوسط است. طبق یک تحلیل؛ تخمین زده شده که اگر آلودگی هوا در خاورمیانه و شمال آفریقا در سال 2019 به‌حداقل آنچه در تئوری گفته می‌شود، حفظ شود؛ میانگین «امید به زندگی» بین یک تا شش‌سال بیشتر می‌شد. «گومی» می‌گوید: «اثراتِ آلودگی هوا، عمدتاً توسط جمعیت‌های مستعد و آسیب‌پذیر، احساس می‌شود. جمعیت مستعد، گروهی‌ست که احتمالاً بیشترین آسیب را از اثرات آلودگی هوا می‌بیند؛ مثلاً آن‌هایی‌که دارای شرایط قبلی یا استعداد ژنتیکی برای مشکلات تنفسی یا قلبی-عروقی هستند. ازسویی، آسیب‌پذیرها کسانی هستند که در وهله اول، بیشتر درمعرض‌خطر قرار می‌گیرند. اغلب، آن‌ها‌که در مناطق فقیرتر زندگی می‌کنند، هر‌دو معیار را دارند. ممکن است در مشاغلی فعال باشند که آن‌ها را بیشتر درمعرض‌‌خطر قرار دهد؛ درحالی‌که دسترسیِ کمتری به مراقبت‌های بهداشتی؛ و زمان کمتری برای فعال‌ماندن و تناسب‌اندام دارند. یک افسر پلیس را در دهلی‌نو (پایتخت هند) تصور کنید. هر زمستان، کشاورزان ایالت‌های همسایه، مزارع خود را می‌سوزانند و فصلی طولانی از آلودگی هوای سمی را آغاز می‌کنند. افسر یادشده که برای گشت‌زنی و کنترل درگیری‌های احتمالیِ راهیِ آنجا می‌شود، چاره‌ای جز تنفسِ طولانی‌مدتِ آن هوای آلوده را ندارد».
حتی در کشورهای با درآمد بالا، گروه‌هایی که در دایره اجتماعی-اقتصادیِ پایین‌تر قرار دارند، به‌طور نامتناسبی تحت‌تأثیر قرار می‌گیرند. طبق اشاره «بودینگر»؛ در «ایالات‌متحده»، چنین جوامعی اغلب نزدیک‌تر به جاده‌ها زندگی می‌کنند. این‌امر‌، باعث می‌شود بسیاری از اقلیت‌ها؛ به‌ویژه سیاه‌پوستانِ آمریکایی، با شیوع بالاترِ مرگ زودرسِ ناشی از شرایط پزشکیِ مرتبط، مواجه شوند. از وضعیت اقتصاد اجتماعی که بگذریم، «جغرافیا» بر افرادی‌که بیشتر تحت‌تأثیر آلودگی هوا هستند تأثیر می‌گذارد. طبق نظر «بودینگر»؛ به‌طورکلی، شهرهایی بیشتر تحت‌تأثیر قرار می‌گیرند که در فضاهای عمیقِ دره‌مانند؛ جایی‌که هوا اغلب ممکن است اصطلاحاً به دام بیفتد و راکد بمانَد، قرار دارند. به‌این‌ترتیب، با افزایشِ روندِ تغییرات آب‌و‌هوایی، مناطقی که بیشتر درمعرض‌خطر آتش‌سوزی جنگل‌ها هستند، چالش‌هایی قابل‌توجه را درمورد کیفیت هوا پیش‌رو خواهند داشت. طبق داده‌های «آژانس حفاظت از محیط‌زیست ایالات‌متحده» (US EPA)؛ این‌کشور طی دودهه‌گذشته شاهد کاهش 42‌درصدیِ PM2.5 در سطح ملی بوده؛ بااین‌حال، درآن‌زمان، وقوع آتش‌سوزی جنگلی «سه‌برابر» و میانگین اندازه آتش «چهاربرابر» شده است؛ بنابراین، علیرغم کاهش ملی آلودگی‌ها؛ جوامع شمال‌غرب اقیانوس آرام با افزایش سطح ذرات معلق همراه با حوادث مواجهه شدید مواجه‌اند. یکی از تحلیل‌های «دانشگاه استنفورد» نشان داد که از سال 2007 تا 2019، آتش‌سوزی‌های جنگلی 20‌درصد از انتشار PM2.5 در «ایالات‌متحده» را سبب شده، 92‌میلیارددلار عوارض رفاهی سالانه را درپی داشته و باعثِ‌ بین هشت تا 31‌میلیارددلار هزینه‌های مربوط به مرگ‌ومیر زودرس شده است؛ ضمن‌اینکه درآمد نیروی کار را تقریباً دودرصد کاهش داده است.
«نیرا» می‌گوید: «هرروز شواهد بیشتری درمورد چگونگی تأثیر آلودگی هوا بر ما، به‌دست می‌آوریم. تجزیه‌وتحلیل اخیر از 12 مطالعه تحقیقاتیِ انجام‌شده در 116 کشور، نشان داد که هر 10‌درصد افزایش در PM2.5، با افزایش تقریباً یک‌درصدی در مقاومت آنتی‌بیوتیکی همراه است که برابر با 43654‌مورد مرگ‌ومیر است؛ بالاترین سطح این مقاومت نیز در شمال آفریقا و غرب آسیا مشاهده شده است. باید مطمئن شویم که همه متوجه می‌شوند که آلودگی هوا احتمالاً یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های بهداشت عمومی‌ست که با آن روبرو هستیم. بی‌شک، آثارِ بهداشتیِ آلودگی هوا هنوز یک حوزه تحقیقاتی نسبتاً جدید است؛ با انبوه سؤالات بی‌پاسخ. آنچه واضح است اینکه راهِ پیش‌رو پردست‌انداز است».
درمبارزه‌با آلودگی هوا البته پیروزی‌هایی نیز حاصل شده. کارشناسان EPA در «ایالات‌متحده» تخمین می‌زنند: قانون هوای پاک طی 50‌سال از تصویبِ آن، جان صدهاهزارنفر را در سراسر این‌کشور نجات داده. تاحدزیادی به‌لطف «کنوانسیون آلودگی هوای فرامرزی دوربرد» (LRTAP؛‌ در سال 1979) که چارچوبی منطقه‌ای برای رسیدگی به آلودگی هوا در سراسر اروپا، آمریکای شمالی، اتحاد جماهیر شوروی سابق و متحدانش در «پیمان ورشو» ایجاد کرد، تعدادی از جوامعِ اروپایی، کاهش چشمگیری در آلودگی هوا (به‌ویژه برای انتشار سولفور) را مشاهده کرده‌اند. «گامی» می‌گوید: «برای مدت‌های طولانی، آلودگی هوا به‌عنوان یک مشکل شهری درنظر گرفته می‌شد؛ اما علم واقعاً به ما این امکان را می‌دهد تا تجزیه‌وتحلیل کنیم که آلودگی از کجا می‌آید؛ مثلاً انتشار جهانیِ اکسیدهای نیتروژن، دی‌اکسید گوگرد، مونوکسید کربن، کربن سیاه و کربن آلیِ اتمسفر؛ همگی از سال 2012 یا قبل‌ازآن درحال‌کاهش بوده که ناشی از برنامه‌های کاهشیِ چین، آمریکای شمالی و اروپا بوده است. البته پیشرفت دراین‌زمینه، به جوامعِ ثروتمندتر محدود نمی‌شود. کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در بخش حمل‌ونقل در هند و آفریقا و همچنین کاهش آلاینده‌های بخش انرژی هند، 60‌درصد از کاهش جهانیِ انتشار اکسید نیتروژن و 14‌درصد از دی‌اکسید گوگرد را تشکیل می‌دهد»؛ اما همه اخبار دراین‌باره «خوب» نیستند. مصرف جهانی انرژی، سال‌به‌سال درحال‌افزایش است. انتشار «آمونیاک» به‌دلیل کشاورزی، به‌طورپیوسته افزایش می‌یابد. بسیاری از ترکیبات آلیِ فَرار، به‌دلیل استفاده از حلال، تولید انرژی و ترافیک؛ به‌طور فزاینده‌ای رایج می‌شوند. «گامی» خاطرنشان می‌کند: «ازآنجایی‌که بسیاری از کشورهای با درآمد پایین یا متوسط، از الگوهای توسعه متفاوتی نسبت به کشورهای ثروتمندتر پیروی می‌کنند، احتمالاً ترکیبی از منابع قدیمی و جدیدِ آلودگی هوا را مشاهده خواهند کرد؛ دوده آزادشده از زباله‌های خانگیِ سوزانده‌شده که در کنار افزایش مالکیت خودرو، اکسید نیتروژن را افزایش می‌دهد را باید ازاین‌دست خواند».
واقعیت اینکه جاده پیش‌رو، تنها یک مسیر نیست؛ انبوهی از مسیرهای مختلف برای مناطق مختلف است که به‌روش‌های ‌پیش‌بینی‌ناپذیر باهم تلاقی می‌کنند. یک منطقه می‌تواند در بهبود کیفیت هوای خود ازطریق استانداردهای جدید برای انتشار آلاینده‌های صنعتی پیشرو باشد؛ درحالی‌که سایرین ممکن است عقب‌مانده باشند. اگر کشور همسایه‌اش تصمیم به پاک‌سازی جنگل‌ها بگیرد، کشوری که خوب عمل می‌کند نیز می‌تواند تلاش‌های خود را بربادرفته ببیند. این الگوی به‌هم‌پیوسته، برای محله‌ها، شهرها و ایالت‌های مختلف در داخل یک کشور نیز صادق است. به‌نظر «نیرا»؛ درحالی‌که مجموعه خدمات نظارتیِ موجود در مناطق مختلف، امکانی برای مردم فراهم می‌کند تا کیفیت هوای خود را با درجه‌ای از دقت نظارت کنند؛ اما آلودگی هرروز ظاهر می‌شود و این‌ برای WHO به‌اندازه‌کافی خوب نیست (به‌ویژه درمواجهه‌با خطرات جدید هوا برای سلامتی). مردم باید بدانند از داده‌های آلودگی که بعضاً در معابر روی تابلوها اعلام یا در اخبارِ روزانه منتشر می‌شوند، باخبر باشند و معنای آن‌ها را نیز حتماً بدانند. البته صرفِ‌اینکه بگویند از وضعیت مطلعیم، دردی را دوا نمی‌کند؛ دانستنِ خالی، روشِ مبارزه با آلودگی نیست. تنفس در هوایی که باعث مرگ ما نمی‌شود، یک حق طبیعی‌ست.

مصطفی رفعت