زیگورات چغازنبیل؛ جذابیتی از معماری باستانی

ایران زیبای ما سرشار از شگفتی‌هاست و از شرق تا غرب ایران و از شمال تا جنوب، نفاط دیدنی مانند مرواریدهایی درخشان در دل طبیعت و تاریخ کشور ما خودنمایی می‌کنند. وجود این جاذبه‌های گردشگری منحصربه‌فرد، ایران را در میان سایر کشورهای توریستی به مقصدی خاص و تکرارنشدنی تبدیل کرده است. از زیبایی‌های بی‌نظیر کویر لوت گرفته تا جاهای دیدنی و سرسبز ایران مانند جنگل‌های هیرکانی یا دشت‌های پرگل کردستان، هر گوشه از این سرزمین دنیایی از شگفتی‌ها را به شما هدیه می‌دهد. یکی از این جذبه‌های بدیع، زیگورات چغازنبیل است که به عبارتی بزرگ‌ترین شاهکار معماری باستانی ایلامی به‌شمار می‌رود. چغازنبیل در منطقه‌ای باستانی و تاریخی واقع شده است که به خوبی جغرافیای ایران را نمایش می‌دهد. این مکان در جنوب غربی کشور و در نزدیکی شهر تاریخی شوش قرار دارد. شهر شوش با تاریخ چندین هزارساله، یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جهان محسوب می‌شود و درطول تاریخ پایتخت چندین امپراتوری بزرگ در ایران بوده است. موقعیت چغازنبیل در فاصله‌ای حدود ۳۵‌کیلومتری از شوشتر، ۲۴‌کیلومتری از دزفول و ۱۱۵‌کیلومتری از اهواز دسترسی راحتی را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌آورد و از این منظر به نمادی از ارتباطات فرهنگی و بازرگانی در زمان‌های قدیم تبدیل می‌شود. چغازنبیل در دوران فرمانروایی پادشاه عیلام اونتاش ناپیریشا، در قرن سیزدهم پیش از میلاد بنا شد. هدف از ساخت این معبد ایجاد مکانی مقدس برای پرستش خدایان و همچنین محلی برای برگزاری مراسم مذهبی بود. این بنا با نام ایلامی دوراونتاش شناخته می‌شود که به‌معنای معبد سرزمین است. ازآنجاکه چغازنبیل تنها معبدی‌ست که تابه‌امروز به‌صورت کامل و در شرایط خوبی باقی‌مانده، آن‌را به‌عنوان یک شاهکار معماری و مذهبی در تاریخ بشریت به‌حساب می‌آورند. در سال ۱۸۹۰ میلادی زمین‌شناس سرشناس ژاک دو مورگان گزارش می‌دهد که در ناحیه چغازنبیل معادن نفت وجود دارد. گویا شرکت نفت ایران در پی همین گزارش بود که پایه‌گذاری شد. پس از گذشت پنجاه سال مهندسانی که سرگرم فعالیت‌های نفتی در چغازنبیل بودند، آجری را یافتند که روی آن نوشته‌هایی بود. آجر را برای باستان‌شناسانی که در شوش کاوش می‌کردند، فرستادند و پس‌ازآن یک زنجیره کاوش‌هایی در چغازنبیل صورت گرفت که به کشف معبد چغازنبیل و آثار مهم دیگری انجامید. این بنا نخستین بار توسط «براون» Boraven کارشناس نیوزلندی شرکت نفت ایران و انگلیس در سال ۱۹۳۶ میلادی کشف گردید و طی سال‌های ۱۹۵۳ تا ۱۹۶۳ میلادی توسط رومن گیرشمن حفاری گردید. سده‌های متمادی این بنا در زیرخاک به‌شکل زنبیلی واژگون مدفون بود تا اینکه به‌دست رومن گیرشمن فرانسوی در زمان پهلوی دوم از آن خاک‌برداری گردید. گرچه خاک‌برداری از این بنای محدب متقارن واقع‌شده در دل دشت صاف موجب تکمیل دانش دنیا نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان گردید؛ اما پس از گذشت حدود ۵۰‌سال از این کشف، دست عوامل فرساینده طبیعی و بی دفاع گذاشتن این بنا در برابر آن‌ها آسیب‌های فراوانی را به این بنای خشتی-گلی وارد کرده و خصوصاً باقی‌مانده طبقات بالایی را نیز دچار فرسایش شدید کرده است که اگر اقدامات حفاظتی و نگهداری اصولی فوری برای این اثر گران‌بها صورت نپذیرد، نابودی آن سرعت می‌گیرد و در دهه‌های آینده به تلی از گل تبدیل می‌شود. بلندی آغازین آن ۵۲‌متر و پنج طبقه بوده است. امروزه ارتفاع آن ۲۵ متر و تنها ۲ طبقه و نیم از آن باقی‌مانده است. زیربنای چغازنبیل یک مربع ۱۰۵/۲۰ × ۱۰۵/۲۰ متر است، یعنی دوبرابر یک زمین فوتبال. زیگورات چغازنبیل و دیگر معابد پیرامون آن، همگی داخل یک حصار مقدس قرار گرفته‌اند که گیرشمن برای این حریم واژه یونانی «تمنوس» را به‌کاربرده است. حصار پیرامونی محوطه در حدود ۱۶۲۵ متر است که بنای چهارگوش زیگورات به اضلاع ۱۰۵/۲۰ × ۱۰۵/۲۰ متر (که اضلاع آن ۹۰ درجه از جهات جغرافیایی انحراف دارد) و بخشی از معبدها را دربر گرفته است. بدین ترتیب حیاطی در ابعاد ۴۰۰ × ۴۰۰ مترمربع در اطراف زیگورات به‌وجود آمده است. زیگورات در دو مرحله ساخته شد. در آغاز، بنای مربعی با حیاط مرکزی بود که نقشهٔ آن به انباری بزرگ با اتاق‌های بی‌روزن شباهت داشت. ارتفاع دیوار در سه جبهه هشت‌متر و در جبههٔ شمال شرقی ۱۳‌متر بود و در میانه هر ضلع یک ورودی ایجاد شده بود که به حیاطی با کفی گودتر از زمین‌های اطراف راه می‌یافت. از حیاط به‌منظور برگزاری مراسم آیینی و مناسک مذهبی استفاده می‌شد اما حدود سال ۱۲۵۰‌ق.م. اونتاش ناپیریشا مصمم می‌شود معبدهای یک طبقهٔ نخستین را به زیگوراتی عظیم و رفیع در پنج طبقه تبدیل کند تا چون کوهی مقدس در جلگهٔ پست شوش خودنمایی کند. زیگورات پنج طبقه داشت و به‌صورت هرم از پایین به بالا کوچک‌تر می‌شد. بر بالای آن، معبد کوچکی که ایلامی‌ها به آن «کوکونو» می‌گفتند ساخته شد که به دو ایزد حامی امپراتوری ایلام، ناپیریشا و این‌شوشینک اختصاص داشت. تفاوت زیگورات چغازنبیل با زیگورات‌های بین‌النهرین در این‌است‌که در آن منطقه، طبقات بالایی زیگورات‌ها روی طبقهٔ زیرین بنا می‌شدند اما زیگورات چغازنبیل بدین شکل است که تمام طبقات شالودهٔ مجزایی دارند و همهٔ آن‌ها از کف زمین بنیان گرفته‌اند. با تمام‌این‌اوصاف، زیگورات چعازنبیل ازجمله مناطقی‌ست که باید حتماً برای بازدید از آن برنامه‌ریزی کرده و از جاذبه مثال‌زدنی آن بهره‌مند شد.