توجه ویژه دولت چهاردهم به فناوری فضایی

به‌دلیل سرعت بالای تحولات فناورانه و کم‌بودن فاصله تحقیقات تا پیاده‌سازی صنعتی، می‌توان بخش هوافضا به‌خصوص بخش فضایی را کاملاً دانش‌بنیان دانست. مهم‌ترین نهادهای سیاست‌گذار و اجرایی کشور در بخش فضایی غیردفاعی عمدتاً وزارتخانه‌های ارتباطات و فناوری اطلاعات و علوم تحقیقات و فناوری و معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری هستند. دراین‌تحقیق، اعتبارات حوزه فضایی در بخش غیردفاعی با تمرکز بر وزارتخانه‌های ارتباطات و فناوری اطلاعات، علوم، تحقیقات و فناوری هستند. در لایحه بودجه ۱۴۰۴، بودجه بخش فضایی غیردفاعی شامل حوزه‌های فضایی و هوافضایی می‌شود که تقسیم‌بندی باتوجه‌به ماهیت فراسازمانی دستگاه و سازمان‌های هوافضایی کشور صورت گرفته. مهم‌ترین دستگاه‌های متولی دراین‌بررسی شامل وزارتخانه ارتباطات و فناوری اطلاعات (اصلی) و وزارتخانه علوم، تحقیقات و فناوری و معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری (فرعی) هستند. باتوجه‌به برخی ابهامات در پیوست ماده‌واحده درباره میزان هزینه‌کرد در حوزه فضایی غیردفاعی، سعی شده با بررسی اعتبارات دراین‌حوزه تصویر دقیقی دراین‌باره ارائه شود. همچنین بخشی از فعالیت‌های حوزه فضایی نظیر ساخت و پرتاب ماهواره‌بر که در قالب قرارداد با بخش دفاعی منعقد می‌شود دراین‌گزارش لحاظ نشده است. در بررسی مجموع اعتبارات برنامه‌ای، بخش فضایی کشور در بخش غیردفاعی رشد ۳۳‌درصدی داشته و از مجموع رقم 41576‌میلیاردریال در قانون بودجه ۱۴۰۳ به رقم 55115‌میلیاردریال در لایحه بودجه ۱۴۰۴ رسیده و یک‌دهم‌درصد از مجموع اعتبارات عمومی کل کشور را به‌خود اختصاص داده. مجموع درآمدهای بخش فضایی غیردفاعی کشور نیز در لایحه بودجه سال ۱۴۰۴ رشد ۲۱‌درصدی داشته و از مجموع رقم حدود 2640‌میلیاردریال در قانون بودجه ۱۴۰۳ به رقم حدود 3210‌میلیاردریال در قانون بودجه سال ۱۴۰۴ رسیده. کل اعتبارات حوزه فضایی در لایحه بودجه ۱۴۰۴ بالغ‌بر 55115‌میلیاردریال است که ازاین‌رقم 9477 ‌میلیاردریال مجموع اعتبارات هزینه‌ای و حدود 45637‌میلیاردریال مجموع اعتبارات تملک دارایی سرمایه‌ای است. مجموع اعتبارات کل وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات اعم از اعتبارات وزارتخانه، سازمان فضایی و پژوهشگاه فضایی ایران در قالب «توسعه صنعت فضایی» در قانون بودجه ۱۴۰۳ رقم 40624‌میلیاردریال است که این‌مقدار در بودجه ۱۴۰۴ با ۳۲‌درصد افزایش، به رقم حدود 53827‌میلیاردریال رسیده است. اعتبارات برنامه‌ای سازمان فضایی ایران نشان می‌دهد: اعتبارات این‌بخش از حدود ۲۳۹۷‌میلیاردتومان در قانون بودجه ۱۴۰۳ به 3007‌میلیاردتومان در بودجه ۱۴۰۴ رسیده که افزایش ۲۵‌درصدی را نشان می‌دهد. همچنین ردیف‌های اعتباری سازمان فضایی ایران مندرج در پیوست جداول بودجه، شامل دو ردیف برنامه‌ای «ایجاد و توسعه زیرساخت‌های فضایی» به‌مبلغ ۲۵۰‌میلیاردریال اعتبار تملک دارایی سرمایه‌ای و «توسعه فناوری‌ها و خدمات فضاپایه و با ارزش‌افزوده» به‌مبلغ 1507‌میلیاردریال اعتبار هزینه و 1250‌میلیاردریال اعتبار تملک دارایی سرمایه‌ای‌ست. در قانون بودجه ۱۴۰۳ برخلاف سال‌های قبل، ردیف بودجه مشخصی از اعتبارات عمومی در حوزه فضایی در برای وزارتخانه درنظر گرفته نشده بود اما مستتر در پیوست جداول تکمیلی اعتبارات دستگاه‌های تابعه برحسب برنامه اجرایی قابل‌احصا بود اما امسال اعتبارات این‌بخش به‌طورشفاف در بخش ارتباطات بیان شده که نشان می‌دهد مجموع اعتبارات وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در بخش فضایی از 36763‌میلیاردتومان در قانون بودجه ۱۴۰۳ به 47500‌میلیاردتومان در لایحه بودجه ۱۴۰۴ رسیده که افزایش ۲۹‌درصدی را نشان می‌دهد. همچنین ردیف‌های اعتباری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات (بخش فضایی) مندرج در پیوست جداول بودجه، شامل دو ردیف برنامه‌ای «ایجاد و توسعه زیرساخت‌های فضایی» به‌مبلغ 13800‌میلیاردریال اعتبار تملک دارایی سرمایه‌ای و «توسعه فناوری‌ها و خدمات فضاپایه و با ارزش‌افزوده» به‌مبلغ 3700‌میلیاردریال اعتبار هزینه‌ای و ۳۰‌هزارمیلیاردریال اعتبار تملک دارایی سرمایه‌ای‌است. مجموع اعتبارات وزارت پژوهشگاه فضایی ایران در قالب ردیف اعتباری «پژوهش‌های علمی، فناوری و فن آفرینی» از حدود 1463‌میلیاردتومان اعتبارات هزینه‌ای در قانون بودجه ۱۴۰۳ به 3320‌میلیاردتومان در لایحه بودجه ۱۴۰۴ رسیده که افزایش ۱۲۷‌درصدی را نشان می‌دهد. نگاهی به دیگر اعتبارات مرتبط با صنعت فضایی کشور نشان می‌دهد که در بودجه امسال ردیف فعالیت «احداث دانشکده هوافضا» ذیل دانشگاه صنعتی شریف دیده شده که مجموع آن ۶۷۵‌میلیاردریال بوده است. ردیف اعتباری «ستاد فناوری‌های فضایی و حمل‌ونقل پیشرفته» ذیل معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهوری با اعتبار هزینه 2493‌میلیاردریال نیز در بودجه امسال دیده شده که این‌رقم نسبت به سال گذشته بدون تغییر مانده. البته اعتبارات این دو برنامه به‌علت قابل‌تفکیک نبودن سهم بخش فضایی از هوایی کشور، در بررسی جمع اعتبارات کل حوزه فضایی غیردفاعی لحاظ نشده است. مجموع درآمدهای حوزه فضایی کشور در بودجه امسال بالغ‌بر 3210‌میلیاردریال پیش‌بینی شده که نسبت به قانون بودجه ۱۴۰۳ حدود ۲۱‌درصد افزایش داشته؛ و ازاین‌مقدار 1460‌میلیاردریال متعلق به درآمدهای عمومی و 1750‌میلیاردریال متعلق به درآمدهای اختصاصی‌ست. براین‌اساس درآمدهای بخش فضایی غیردفاعی پس از یک‌دوره افت در ۱۳۹۹، مجدداً رشد کرده. هرچند نظر به روند افزایشی سنواتی، انتظار می‌رفت این‌مقدار در سال ۱۴۰۴ رشد بیشتری داشته باشد. در بررسی احکام مواد مرتبط با حوزه هوافضایی غیردفاعی می‌توان ویژگی‌های ماهوی و اعتباری (بودجه‌ای) را در قالب برخی شاخص‌ها تبیین کرد و از این دو منظر میزان تحقق‌پذیر احکام را سنجید. در احکام مواد (۴۸)، (۶۴) و (۶۷) قانون برنامه هفتم پیشرفت در بخش فضایی باید گفت تمام احکام قانون برنامه هفتم پیشرفت در حوزه فضایی هم ماهیت تکلیفی دارند و هم در بسیاری احکام قابلیت پایش و ارزیابی وجود دارد. این‌امر به‌خصوص در احکام مرتبط با نیازمندی به تخصیص منابع در قوانین بودجه‌ای سالیانه از اهمیت ویژه‌ برخوردار است. باتوجه‌به سنجه عملکرد خروجی‌های اصلی دستگاه‌های سیاست‌گذار بخش فضایی برمبنای برنامه هفتم پیشرفت براساس برنامه‌های اجرایی پیوست ماده‌واحده لایحه بودجه ۱۴۰۴ و جایگاه وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و سازمان‌های ذی‌ربط به‌عنوان دستگاه اصلی بخش فضایی موارد ذیل احصا شده که استقرار موفق ماهواره در مدار به سنجه ۱۴ ماهواره و ایجاد بستر ارائه خدمات کاربردی فضاپایه با ارزش‌افزوده به سنجه ۲۰ کاربرد ازآن‌جمله است. براین‌اساس می‌توان گفت در بررسی اعتبارات دستگاه‌های اصلی براساس برنامه‌های اجرایی در بخش برنامه توسعه صنعت فضایی کشور ذیل وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، در موضوع حکم «استقرار موفق ماهواره در مدار» مقرر شده که تا پایان سال ۱۴۰۴ مجموعاً ۱۴ ماهواره در مدار استقرار یابد که نسبت به ۱۴۰۳ تعداد پنج ماهواره افزوده شده است. همچنین در موضوع حکم «ایجاد بستر ارائه خدمات کاربردی فضاپایه با ارزش‌افزوده» مقرر شده که تا پایان ۱۴۰۴ درمجموع ۲۰ زمینه برای خدمات فضاپایه تعریف شده باشد که نسبت به ۱۴۰۳ تعداد پنج زمینه جدید افزوده شده. در بررسی طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای دستگاه‌های اجرایی ذیل سازمان فضایی ایران، ردیف اعتباری «توسعه کاربردهای اطلاعات و خدمات ماهواره‌ای» مشتمل‌بر اهداف کمی ایجاد پنج پایگاه‌های اطلاعاتی، ایجاد ۱۰ سیستم پایشی، بسترسازی فرهنگی در پنج‌مورد و یک قرارداد تأمین تصاویر ماهواره‌ای با رقم 1250میلیاردریال پیش‌بینی شده. ذیل برنامه «برنامه ارائه خدمات زیربنایی کسب‌وکارهای مبتنی‌بر اقتصاد رقومی ردیف تأمین تجهیزات و ماشین‌آلات و تعمیرات اساسی» با رقم ۲۵۰‌میلیاردریال قرار دارد. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی دراین‌گزارش نتیجه‌گیری کرده که در بررسی مجموع اعتبارات برنامه‌ای بخش فضایی کشور در بخش غیردفاعی باید گفت این‌حوزه در لایحه بودجه ۱۴۰۴ رشد ۳۳‌درصدی داشته و از مجموع رقم حدود 41576‌میلیاردریال در قانون بودجه ۱۴۰۳ به 55115‌میلیاردریال رسیده و حدود یک‌دهم‌درصد از مجموع اعتبارات عمومی کل کشور را به‌خود اختصاص داده. از مجموع این اعتبارات، 9477‌میلیاردریال مجموع اعتبارات هزینه‌ای و 45637میلیاردریال مجموع اعتبارات تملک دارایی سرمایه‌ای‌ست. به‌رغم افزایش اعتبارات نسبت به پارسال، مقادیر رشد متناسب با نرخ و نوسانات ارزی نبوده و باتوجه‌به قوانین بالادستی به‌خصوص احکام برنامه هفتم پیشرفت، اجرای کامل آن‌ها به تأمین مالی قابل‌توجهی نیاز دارد. همچنین مجموع درآمدهای بخش فضایی غیردفاعی کشور در لایحه بودجه ۱۴۰۴ رشد ۲۱درصدی داشته و از مجموع رقم 2640میلیاردریال در قانون بودجه ۱۴۰۳ به رقم 3210میلیاردریال در لایحه بودجه ۱۴۰۴ رسیده. هرچند از آغاز دولت سیزدهم اعتبارات بخش فضایی کشور رشد چشمگیری داشته و به‌نظر می‌رسد عزم دولت‌های سیزدهم و چهاردهم جهت شتاب‌بخشی به توسعه روند صنعت فضایی کشور همچنان ادامه‌دار است اما روند کاهشی سهم اعتبارات این‌حوزه مشاهده می‌شود؛ از سهم 32دهم درصدی از بودجه عمومی کشور در ۱۴۰۱ به یک‌دهم درصدی در ۱۴۰۴ رسیده است. در حوزه اعتبارات وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، مجموع اعتبارات این‌دستگاه اعم از اعتبارات وزارتخانه، سازمان فضایی ایران و پژوهشگاه فضایی ایران باعنوان «توسعه صنعت فضایی کشور» در قانون بودجه ۱۴۰۳ رقم 40624میلیاردریال است که در لایحه بودجه ۱۴۰۴ با ۳۲درصد افزایش، به 53827میلیاردریال رسیده است. همچنین تطبیق اهداف کمی قانون برنامه هفتم پیشرفت با اهداف کمی لایحه بودجه ۱۴۰۴ نشان می‌دهد تنها دو هدف از اهداف مندرج در برنامه هفتم در دستورکار بودجه ۱۴۰۴ قرار گرفته که عبارت‌اند از استقرار موفق ماهواره در مدار، به سنجه ۱۴ ماهواره و ایجاد بستر ارائه خدمات کاربردی فضاپایه با ارزش‌افزوده به سنجه ۲۰ کاربرد.