تعارض «جمعه سیاه» با الگوی مصرف در اقتصاد ایران

با گسترش رسانه‌های دیجیتال، حضور فعال فروشگاه‌های اینترنتی و نفوذ روزافزون سبک زندگی مصرف‌گرای غربی، سنت آمریکایی جمعه سیاه طی سال‌های اخیر در ایران نیز موردتوجه برخی کسب‌وکارها و مصرف‌کنندگان قرار گرفته است. این‌رویداد که درظاهر فرصتی برای بهره‌مندی از تخفیف‌های ویژه و خرید ارزان‌تر به‌شمار می‌آید، برپایه تحریک تقاضای فوری و افزایش فروش حجمی کالا استوار است. بااین‌حال، بررسی‌های کارشناسی نشان می‌دهد که پیاده‌سازی الگوی وارداتی جمعه سیاه در بستر اقتصاد ایران، می‌تواند آثار و تبعات متفاوت و بعضاً نامطلوبی در سطح اقتصاد خانوار، بازار و فرهنگ مصرف برجای بگذارد. به‌گزارش آنا؛ کارشناسان معتقدند ساختار رفتار اقتصادی در ایران عمدتاً مبتنی‌بر خریدی که موردنیاز است و همچنین کنترل هزینه‌ها، پس‌انداز و رعایت احتیاط مالی است. درچنین‌شرایطی، ترویج رویدادی که بنیان آن بر ایجاد هیجان خرید، مصرف‌گرایی و افزایش خریدهای غیرضروری است، می‌تواند موجب تغییر الگوی رفتار اقتصادی خانوارها شود. افزایش ناگهانی خرید کالاهای غیرحیاتی به‌ویژه پوشاک، لوازم الکترونیکی، لوازم تزئینی و کالاهای لوکس درنهایت به فشار مالی بیشتر بر خانوار، کاهش قدرت پس‌انداز و تشدید ناترازی در بودجه ماهانه خانوار می‌انجامد؛ موضوعی که در شرایط تورمی کنونی می‌تواند پیامدهای قابل‌توجهی برجای بگذارد. اقتصاد ایران در سال‌های اخیر با نوسان قیمت‌ها، تورم مزمن و وابستگی بخشی از بازار به کالاهای وارداتی روبه‌رو بوده است. بسیاری از فعالان اقتصادی هشدار می‌دهند ایجاد یک موج تقاضای فصلی و هیجانی، بدون برنامه‌ریزی و نظارت کافی، پیامدهایی مانند افزایش موقت قیمت‌ها پیش از شروع تخفیف‌ها، شکل‌گیری تقاضای کاذب و واردشدن فشار بر تولیدکنندگان کوچک را در پی دارد. برخی گزارش‌ها نیز نشان می‌دهد بخشی از تخفیف‌های اعلامی دراین‌رویداد ناشی از افزایش قیمت‌های مصنوعی پیش از برگزاری فروش ویژه است؛ رویکردی که عملاً تأثیر مثبت اقتصادی چنین طرح‌هایی را خنثی کرده و باعث کاهش اعتماد عمومی نسبت به تخفیف‌های واقعی می‌شود و به‌طورقطع نیز تخلف صنفی و کسب‌درآمد غیرقانونی ازطریق گران‌فروشی است. بهنام نیک‌منش؛ معاون بازرسی و نظارت اتاق اصناف ایران درباره طرح نظارتی ویژه بلک‌فرایدی اظهار کرد که باتوجه‌به ایام فروش فوق‌العاده، تقاضای عمومی برای کالاهایی مانند پوشاک، کیف و کفش، لوازم‌آرایشی و بهداشتی و ... افزایش می‌یابد و برای مقابله با تخفیف‌های غیرواقعی و نامتعارف، طرح نظارتی به رؤسای اصناف سراسر کشور و اتحادیه‌های صنفی ابلاغ شده است تا بازرسین سازمان نیز بتوانند رصد و پایش لازم را انجام دهند و درصورت مشاهده تخفیف نامتعارف یا تبلیغ غیرواقعی، برخورد کنند. ازسوی‌دیگر و به‌گفته این مسئول؛ در سراسر کشور، واحدهای صنفی در مناسبت‌های مختلف با هدف مشارکت اجتماعی و تحریک فروش، تخفیف ویژه و فروش فوق‌العاده ارائه می‌دهند؛ اما گاهی این تخفیف‌ها واقعی نیستند. به‌عنوان‌مثال، تخفیف‌های ۸۰ تا ۹۰ درصدی معمولاً واقعی نیستند. تخفیف‌ها باید واقعی باشند تا تبلیغ نیز معتبر باشد. به‌همین‌دلیل به مردم توصیه می‌شود حتماً فاکتور خرید را از واحدهای صنفی دریافت کنند، زیرا در فاکتور میزان تخفیف واقعی قید می‌شود و شناسایی واحدهای فاقد پروانه کسب نیز در دستورکار بازرسین قرار دارد؛ اما تجربه در سال‌های گذشته درخصوص نظارت در بازار جمعه سیاه، تجربه ناموفقی از عملکرد و برخورد نشان می‌دهد. به‌طوری‌که هرسال بر موضوع تبلیغ و تخفیف‌های کاذب جهت خالی‌کردن جیب مردم بیش‌ازگذشته بازار را تحت‌پوشش خود قرار داده است. برخی معتقدند قالب مفهومی جمعه سیاه درهماهنگی‌با الگوی مصرف‌محور غربی طراحی شده و این الگو با اصول اقتصاد مقاومتی مانند تقویت تولید داخل، کاهش وابستگی به کالاهای خارجی و جهت‌دهی مصرف به‌سمت نیازهای واقعی تعارض دارد. ورود بی‌رویه کالاهای خارجی برای پاسخ به موج تقاضا، افزایش تمایل به خرید محصولات غیرضروری و کاهش توجه به برندهای داخلی از جمله پیامدهایی است که می‌تواند به خروج ارز، تضعیف تولید ملی و گسترش وابستگی به کالاهای وارداتی منجر شود. حضور گسترده فروشگاه‌های اینترنتی در ایران زمینه‌ساز اجرای تخفیف‌های وسیع در بستر دیجیتال شده است. بااین‌حال، نبود سازوکار شفاف برای بررسی صحت قیمت‌ها، نبود ضمانت‌های کافی برای کیفیت کالا، احتمال بروز تبلیغات گمراه‌کننده و تأثیر الگوریتم‌های تبلیغاتی بر تحریک خرید احساسی، از مهم‌ترین آسیب‌های این‌حوزه به‌شمار می‌رود. کارشناسان می‌گویند درشرایطی‌که بخش قابل‌توجهی از خریدهای اینترنتی بدون مشاهده فیزیکی کالا انجام می‌شود، خطر افزایش خریدهای پرریسک و احساس عدم‌امنیت اقتصادی برای مصرف‌کنندگان بیشتر خواهد بود. ورود رویداد جمعه سیاه به ایران تنها محدود به پیامدهای اقتصادی نیست؛ بلکه آثار فرهنگی قابل‌توجهی نیز در پی دارد. متخصصان حوزه فرهنگ مصرف معتقدند این‌رویداد موجب گسترش چشم‌وهم‌چشمی، افزایش تمایل به خرید کالاهای لوکس و ترویج گفتمان مصرف بیشتر مساوی است با رفاه بیشتر در میان نسل جوان شده است؛ درحالی‌که شاخص‌های اقتصادی و سطح درآمد خانوار در ایران تناسب چندانی با چنین الگوهایی ندارد. ازمنظر اجتماعی، این‌موضوع می‌تواند منجر به افزایش فشار روانی و ایجاد فاصله طبقاتی محسوس‌تر میان گروه‌های مختلف جامعه شود؛ کما آنکه هم‌اکنون نیز می‌توان نشانه‌های این اتفاق را در شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام مشاهده کرد. با وجود تمام چالش‌ها، کارشناسان معتقدند اصل ارائه تخفیف‌های فصلی و مدیریت‌شده می‌تواند نقش مهمی در رونق بازار و تنظیم سبد مصرف خانوار داشته باشد؛ اما شرط موفقیت، طراحی یک الگوی بومی و سازگار با شرایط اقتصادی و فرهنگی کشور است. الگویی که در آن شفافیت در اعلام قیمت و تخفیف‌ها تضمین شود و از ایجاد تقاضای کاذب جلوگیری شود. همچنین لازم‌است‌که حمایت از تولیدکنندگان داخلی اولویت داشته باشد و مصرف‌کنندگان نسبت به خرید آگاهانه و نیازمحور آموزش ببینند. با چنین رویکردی، می‌توان رویدادهای فروش ویژه را به فرصتی برای رونق بازار و کاهش هزینه‌های واقعی مصرف‌کننده تبدیل کرد، بدون آن‌که پیامدهای منفی اقتصادی و فرهنگی جمعه سیاه در ایران بازتولید شود.